تذکره کتابی‌ست که در آن شرح احوال شعرا، نویسندگان، درباریان، فلاسفه، عرفا و... نوشته شده باشد.
معنای لغوی:
تذکره در لغت به معنای «به یاد آوردن»، «پند دادن»، «یادگار»، «یادداشت» و «کتابی که در آن احوال شعرا نوشته شده باشد» آمده‌است.
در تمام کتب ادبی فارسی پیش از زمان صفویه(غیر از تذکره دولتشاه سمرقندی)، کلمه ی تذکره به معنای یادگار، یادداشت و یادآوری به کار رفته و به‌تدریج در دوره صفویه به کتابی که حاوی شرح حال و آثار شعرا است اطلاق شده‌است. بعد از عصر صفوی در تمام تذکره‌هایی که در ایران تألیف شده، کلمه ی تذکره به معنای تذکرة الشعرا یعنی کتابی که در آن ترجمه ی احوال و نمونه ی اشعار شعرا باشد، آمده‌است و امروزه نیز به همین معنا به کار می‌رود.
تذکره ی ادبی، کتابی است که در آن شرح حال و آثار یک شاعر، یا عده‌ای از شعرا آمده باشد. معمولاً تذکره‌نویس علاوه‌بر معرفی شاعر و نقل اشعار او، به شرح حال وی نیز پرداخته و گاه درباره ی آثار و اشعار او به بحثی انتقادی می‌پردازد.
دیرینه:
تدوین فرهنگ شرح احوال، کاری است که ابتدا مسلمانان به آن دست زدند و آن‌گاه که نوشتن فرهنگ شرح احوال توسعه یافت، دانشمندان به نوشتن شرح حال محدثین، فقها و سایر طبقات مذهبی مشغول شدند و ادبا شرح احوال شعرا، نویسندگان، درباریان، فلاسفه، عرفا و... را نوشتند.
شاید بتوان قدیم‌ترین تذکره ی شاعران فارسی‌زبان را که به زبان فارسی تألیف شده، مقاله ی دوم کتاب مجمع النوادر یا چهار مقاله نظامی عروضی سمرقندی دانست.
قدیمی‌ترین، جامع‌ترین و معتبرترین تذکره ی شاعران فارسی‌زبان، تذکره «لباب الالباب» تألیف «نورالدین یا سدیدالدین محمد عوفی» تذکره‌نویس و محقق نامی نیمه دوم قرن ششم و آغاز قرن هفتم هجری است که کتاب خود را در سال ۶۱۸ به پایان رساند. این کتاب ترجمه ی احوال تمام شاعران پس از اسلام تا زمان مؤلف را دربر دارد و از دیرباز مأخذ و سند معتبر تذکره‌نویسان و تاریخ‌نویسان ایران بوده‌است.
پس از تألیف این کتاب بود که تذکره‌نویسی و فراهم آوردن مجموعه‌هایی از شعر شاعران گذشته و معاصر مرسوم شد. از دیگر تذکره‌های معروف «تذکرة الشعرای» دولتشاه سمرقندی است.
از جمله دیگر تذکره‌ها، تذکره «آتشکده آذر» تألیف «لطف‌علی بیک آذر بیگدلی»(۱۱۳۴ – ۱۱۹۵ هـ. ق) و «مجمع الفصحا» از رضاقلی‌خان هدایت است که در سال ۱۲۸۴ هـ. ق تألیف شد.
تذکره‌ها مهمترین منبع برای پی بردن به خصوصیات شعر، سبک شاعری، آثار، هم‌عصران و اوضاع و احوال زمان زندگی شاعران است و به طور کلی به دو دسته تقسیم می‌شود:
تذکره‌های عمومی
تذکره‌های خاص
در این بخش ما ذیل شاخه ی اصلی شرح حال، کتاب های مربوط به مبحث و زیرشاخه ی تذکره را معرفی و دردسترس مخاطبین می گذاریم.
تذکره کتابی‌ست که در آن شرح احوال شعرا، نویسندگان، درباریان، فلاسفه، عرفا و... نوشته شده باشد.
معنای لغوی:
تذکره در لغت به معنای «به یاد آوردن»، «پند دادن»، «یادگار»، «یادداشت» و «کتابی که در آن احوال شعرا نوشته شده باشد» آمده‌است.
در تمام کتب ادبی فارسی پیش از زمان صفویه(غیر از تذکره دولتشاه سمرقندی)، کلمه ی تذکره به معنای یادگار، یادداشت و یادآوری به کار رفته و به‌تدریج در دوره صفویه به کتابی که حاوی شرح حال و آثار شعرا است اطلاق شده‌است. بعد از عصر صفوی در تمام تذکره‌هایی که در ایران تألیف شده، کلمه ی تذکره به معنای تذکرة الشعرا یعنی کتابی که در آن ترجمه ی احوال و نمونه ی اشعار شعرا باشد، آمده‌است و امروزه نیز به همین معنا به کار می‌رود.
تذکره ی ادبی، کتابی است که در آن شرح حال و آثار یک شاعر، یا عده‌ای از شعرا آمده باشد. معمولاً تذکره‌نویس علاوه‌بر معرفی شاعر و نقل اشعار او، به شرح حال وی نیز پرداخته و گاه درباره ی آثار و اشعار او به بحثی انتقادی می‌پردازد.
دیرینه:
تدوین فرهنگ شرح احوال، کاری است که ابتدا مسلمانان به آن دست زدند و آن‌گاه که نوشتن فرهنگ شرح احوال توسعه یافت، دانشمندان به نوشتن شرح حال محدثین، فقها و سایر طبقات مذهبی مشغول شدند و ادبا شرح احوال شعرا، نویسندگان، درباریان، فلاسفه، عرفا و... را نوشتند.
شاید بتوان قدیم‌ترین تذکره ی شاعران فارسی‌زبان را که به زبان فارسی تألیف شده، مقاله ی دوم کتاب مجمع النوادر یا چهار مقاله نظامی عروضی سمرقندی دانست.
قدیمی‌ترین، جامع‌ترین و معتبرترین تذکره ی شاعران فارسی‌زبان، تذکره «لباب الالباب» تألیف «نورالدین یا سدیدالدین محمد عوفی» تذکره‌نویس و محقق نامی نیمه دوم قرن ششم و آغاز قرن هفتم هجری است که کتاب خود را در سال ۶۱۸ به پایان رساند. این کتاب ترجمه ی احوال تمام شاعران پس از اسلام تا زمان مؤلف را دربر دارد و از دیرباز مأخذ و سند معتبر تذکره‌نویسان و تاریخ‌نویسان ایران بوده‌است.
پس از تألیف این کتاب بود که تذکره‌نویسی و فراهم آوردن مجموعه‌هایی از شعر شاعران گذشته و معاصر مرسوم شد. از دیگر تذکره‌های معروف «تذکرة الشعرای» دولتشاه سمرقندی است.
از جمله دیگر تذکره‌ها، تذکره «آتشکده آذر» تألیف «لطف‌علی بیک آذر بیگدلی»(۱۱۳۴ – ۱۱۹۵ هـ. ق) و «مجمع الفصحا» از رضاقلی‌خان هدایت است که در سال ۱۲۸۴ هـ. ق تألیف شد.
تذکره‌ها مهمترین منبع برای پی بردن به خصوصیات شعر، سبک شاعری، آثار، هم‌عصران و اوضاع و احوال زمان زندگی شاعران است و به طور کلی به دو دسته تقسیم می‌شود:
تذکره‌های عمومی
تذکره‌های خاص
در این بخش ما ذیل شاخه ی اصلی شرح حال، کتاب های مربوط به مبحث و زیرشاخه ی تذکره را معرفی و دردسترس مخاطبین می گذاریم.
