مباحث کتاب مشتمل است بر بررسی و تحلیل چگونگی شکلگیری رشته تحولات سیاسی و فرهنگیای که در فاصله سالهای پایانی قرن نوزدهم میلادی تا سالهای نخست قرن بعدی موجب شکلگیری جمهوری آذربایجان شد .اهمیت بیشتر کتاب در آن است که نویسنده آن محمد امین رسولزاده، از چهرههای برجسته جمهوری آذربایجان بعدی خود از موسسان جمهوری اول آذربایجان و مجری و مبدع بسیاری از تحولات مذکور بوده، برای مقابله با بحران هویت قومی ناشی از سلطه روسها، تلاش کرده عنصر زبان ترکی را به جای میراث سابق جایگزین سازد .کتاب چه در گزارش رویدادها و چه تبیین نوع استدلال و تفسیر خاصی از سرگذشت فرهنگی این سامان تصویری اغراق آمیز و غیر واقع از نقش ترکها به دست میدهد ;هر چند یادداشت دبیر مجموعه "آسیای میانه و قفقاز "که کتاب حاضر نخستین شماره آن قلمداد میشود، ذهن خواننده را برای آشنایی با وضعیت تاریخی و فرهنگی موضوع کاملا آماده میسازد .کتاب که از زبان ترکی به فارسی ترجمه شده شامل این مطالب و مباحث است" :مردم آذربایجان"، "بیداری ادبی و ملی"، "جنگ جهانی و انقلاب کبیر"، "کمک برادرانه ترکیه"، "نتایج متارکه موندروس در قفقاز"، "مجلس نمایندگان و اقدامات آن"، "در آستانه حوادث مهم"، "استیلای بلشویکی"، "امپریالیسم سرخ"، "ایده استقلال "و "فهرستی از شهیدان آذربایجان ." صفحات پایانی کتاب به عکسهایی از "رسولزاده "و عدهای از چهرههای هم عصر او، همچنین نمایه اسامی اختصاص یافته است .
"آران" یا "اران" نام باستانی سرزمینی است میان دریای مازندران و کشور ارمنستان که امروزه آن را با نام جمهوری آذربایجان میشناسیم. جمهوری آذربایجان نامی است که پس از سقوط رژیم تزاری در روسیه به این سرزمین اطلاق شد وگرنه در هیچیک از آثار جغرافینویسان و تاریخنگاران و شاعران و سیاحان تا پیش از این زمان چنین نامی ذکر نگردیده است. پس از پایان جنگ جهانی اول (1918 م) زمزمههایی بر سر پیوستن بخشی از خاک کشور ایران، یعنی آذربایجان، به جمهوری آذربایجان شنیده شد. نویسنده در کتاب حاضر، این گرایشهای سیاسی را عامل نگارش اثر خویش میداند و میکوشد تا با جستوجو در منابع دست اول و ذکر پیشینهی تاریخی منطقهی اران، جعلی بودن نام جمهوری آذربایجان را ثابت کند. وی معتقد است صحبت کردن به زبان ترکی دلیلی بر ترک بودن مردم آن منطقه نیست بلکه این مساله بیش از آن که بحثی نژادی باشد، بحثی زبانی است، زیرا تنها زبان مردم این سرزمین در طول تاریخ تغییر یافته است. به همین دلیل یک بخش ازکتاب به چگونگی دگرگونی زبان پهلوی مردم آذربایجان به زبان ترکی اختصاص دارد. نویسنده نمونههایی از زبان پهلوی مورد استفادهی مردم آذربایجان را میآورد. همچنین این تهمت توسط نویسنده رد میشود که فارسها بر هممیهنان آذری خویش ستم کردهاند. نقد دیگر نویسنده بر هزلیاتی است که تحت عنوان لطیفه دربارهی هممیهنان آذری شکل گرفته است. سندی تاریخی از گویش آذری تبریز، متن آذری نقل از رسالهی روحی انارجانی و نقشهای از جغرافیای ایران و اران مربوط به اوایل سدهی هجدهم، پایانبخش مطالب کتاب به شمار میروند.
سرزمین ایران از دیرباز به دلایل ژئوپلیتیکی وداشتن فرهنگ و تمدن غنی مورد توجه دانشمندان علوم انسانی دنیا و شرقشناسان بوده است. کتابهای بیشماری درباره ایران و ایرانیان از مستشرقانی که به بهانههای مختلف اقتصادی، فرهنگی و مهمتر از همه سیاسی در برهههای مختلف تاریخی به کشور ما سفر کردهاند، در دست است که اطلاعات جالبی درباره کشورمان به ما میدهد. امروز نیز هنوز توجه به این سرزمین کهن در مجامع علوم انسانی کشورهای گوناگون ادامه دارد و مطالعات ایرانی و ایرانشناسی همچنان در دیگر سرزمینها به قوت خویش باقی است. کتاب حاضر به بررسی آثار و مطالعات ایرانشناسان جمهوریهای تشکیلدهنده شوروی سابق پرداخته است. نویسندگان این کتاب عقیده دارند که ایرانشناسان کشورهای یادشده از اشتباهات و معایب دیگر ایرانشناسان به خصوص غربیها برکنار بودهاند، شاید یکی از دلایل آن همسایگی و تعلق خاطر آنها به سرزمین ایران باشد که علاوه بر چشم طمعشان به اقتصاد و ذخایر ایران، چشم تحسینشان را به فرهنگ و تمدن این سرزمین نیز گشوده است. در این کتاب مراکز مطالعات ایرانشناسی، مراکز تدریس زبان فارسی و مراکز کتابها و اسناد خطی فارسی و آثار هنری و باستانی ایران در روسیه، آذربایجان، ارمنستان، ازبکستان، اوکراین، تاجیکستان، ترکمنستان، قرقیزستان، قزاقستان و گرجستان معرفی شدهاند. در ابتدای هر بخش نیز پیشینه روابط تاریخی ـ فرهنگی این جمهوریها با ایران نیز بررسی شده است.