کتابخانه مجازی ادبیات

محمدعلی فروغی (۱۳۲۱- ۱۲۵۴هـ.ش) ملقب به ذُکاءالمُلک، مترجم، ادیب، فیلسوف، تاریخدان، روزنامه‌نگار، سیاست‌مدار و دیپلمات بود. وی نقش مهمی در تاسیس دانشگاه تهران داشت و همچنین پایه‌گذار و نخستین رئیس فرهنگستان ایران است. این رساله فروغی را نخستین روایت پیشگویانه علمی در ایران خوانده‌اند و برخی هم آن را در زمره آثار آرمان‌شهری جای داده‌اند. این رساله حاوی یک درآمد، آغاز و انجام است.

محمدعلی فروغی سال 1294 قمری متولد شد و سال 1321 خورشیدی از دنیا رفت. او فرزند محمدحسین ذکاء‌الملک، فرزند یکی از تجارت‌پیشگان اصفهان و متخلص به «فروغی» بود. وی در ادامه حیات خویش لقب را از پدر گرفت و خود نیز ملقب به «ذکاء الملک» شد و نزدیک به سه دهه از رجال تراز اول تاریخ سیاسی ایران در سال‌های 1300، 1310، 1320 و حتی بعد از شهریور 1320 که نخست‌وزیر شد، به شمار می‌رفت. این متن را فروغی برای توجه‌ به‌ نقص‌های‌ زبان‌ فارسی‌ و لزوم‌ بازسازی‌ آن‌ منطبق‌ با نیازهای‌ جدید نوشت.

محمدحسین حسینی قزوینی شیرازی (1184- 1249 قمری) فرزند محمدحسن مجتهد اصولی یکی از شاعران و عارفان دوره قاجار بود. محمدحسین پس از کسب علوم دینی نزد پدر در محضر میرزا ابوالقاسم شیرازی به معرفت رسید و پس از درگذشت ابوالقاسم و محمد حسن، به مسند ارشاد و هدایت دو پیشوای ظاهر و باطن دست یافت. دیوان حسینی مفقود شده است اما مثنوی های پنج گانه او به نام خمسه حسینی به یادگار مانده اند که مشتمل بر وامق و عذرا، مهر و ماه، اشترنامه، الهی نامه و وصف الحال می باشند. کتاب حاضر به دفتر دوم و مثنوی مهر و ماه اختصاص یافته است که نگارش آن با حدود 2700 بیت در سال 1231 هجری به پایان رسید. حسینی در این دفتر داستان عشق مهر و ماه را با شرح جزییات آورده اما با توضیحات منثور در مقاطع مختلف داستان آن را به گونه ای عرفانی تاویل کرده است. این کتاب با تصحیح و توضیح کاووس حسن لی و کاووس رضایی در سال 1386 و توسط انتشارات نویدشیراز در دسترس علاقمندان قرار گرفت.

صادق هدایت از نام‌دارترین داستان‌نویسان ایرانی و رمان «بوف‌کور» مهم‌ترین نوشته اوست. هدایت در حوزه‎های مختلف جغرافیای تاریخی و اقلیم‎شناسی شهرهای کهن ایران، مطالعات نسبتاً گسترده‎ای داشته است که نمود پاره‎ای از این مطالعات را می‎توان آشکارا در برخی از آثار او از جمله «بوف‎کور» دید. تاکنون درباره بوف‎کور بسیار نوشته شده است. اما آنچه در این مقاله در کانون توجه قرار گرفته؛ همانندی توصیفات مکان قصه با موقعیت قدیم شهر ری، در سده‌های سه تا هفت هجری قمری‎ست. انطباق جغرافیای تاریخی ری با توصیفات بوف‎کور که برای نخستین بار به‌گونه‌ای مستند در این مقاله صورت پذیرفته؛ نشانه‌ای دیگر از دقت نظر هدایت در پرداخت داستانی بوف‎کور، و تأییدی‎ست بر این گفته‌ی او که: «بوف‏کور، پر از شگرد است و حساب و کتاب دقیق دارد». فضای این داستان به رغم پیچیدگی و بدعت، عناصری از جهان واقعیت را باز می‌تابد که به بخش مجزایی از ری سده‌های سه تا هفت هجری قمری نظر دارد. در این مقاله همانندی توصیفات مکانی «بوف‎کور» با جغرافیای تاریخی شهر قدیم ری، بر پایه پنج عنصر اصلی: سازه‌های شهر، ویژگی‌های مدنی شهر، موقعیت تجاری شهر، توپوگرافی شهر و عناصر فرهنگی و اجتماعی آن، به طور دقیق بررسی و بازشناسی شده است.