کتاب«نظامی، شاعر بزرگ آذربایجان» قسمتی از كتاب«مسائل ادبيات ديرين ايران» می باشد كه صدیق در سال 1351 مجموعهي مقالات آن را از ميان آثار پژوهشگران آذربايجان شوروي، انتخاب و به فارسي ترجمه و با افزايشهاي لازم انتشار داده است. توجه خاورشناسان روس به نظامی و خلاقيت او از دههى سوم سدهى نوزدهم ميلادى جلب شد اما بيشترين كارها در اين زمينه، در اوايل سدهى حاضر ميلادى انجام گرفت. در ميان اين همه پژوهشها، كتاب«نظامی، شاعر بزرگ آذربايجان» اثر «ی.ا.برتلس» خاورشناس نامی روسى كه در سال 1940 از چاپ درآمد، به تمامی اهميتى ديگر دارد. یوگنی برتلس كه سالها دربارهى نظامی مطالعه و تحقيق كرده و در«دايرة المعارف اسلام»(ج 3، ص 1002- 1003 ) نيز تحقيقات خود را در اين خصوص منتشر ساخته بود، در كتاب حاضر تجزيه و تحليل علمی و دقيق آثار نظامی را بنيان میبخشد و دادههاى نوينى به جهان نظامی شناسى ارزانى میدارد. از جمله اين كه به تحليل علمی تک تک مثنویها و تغزل نظامی میپردازد و مسايل اجتماعى مورد توجه او را از منظومهها بيرون میكشد و عناصر فلسفى تفكر نظامی را تحليل میكند و به تحقيقات نوين نظامی شناسی، اساسى استوارانه میبخشد. ترجمهى حاضر از روى متن تركى آذرى كه زير نظر پروفسور محمد عارف داداش زاده و به دست ز.عبداللهيف و به تصديق آكادمی علوم آذربايجان شوروى و در سال 1940 چاپ شده، به فارسى آمده است و با متن روسى مقابله گرديده است.
لیلی و مجنون (پژوهشی در ریشه های تاریخی و اجتماعی داستان، به انضمام تلخیص و شرح لیلی و مجنون نظامی)، کتابی از ایگناتی کراچکوفسکی است که دکتر کامل احمد نژاد آن را ترجمه، تصحیح و شرح نموده است. این کتاب دربردارنده ی دو بخش است: - نخست: بخشی درباره ی داستان لیلی و مجنون و ریشه هایِ تاریخ و اجتماعی آن که ترجمه ی استاد کامل احمد نژاد از رساله ای در این باب است و بخش دوم نیز داستان لیلی و مجنون آمده است.
کعبه جان که از دیدگاه نقد ادبی به تحلیل مخزن الاسرار نظامی پرداخته نخستین گام در راه چنین پژوهش گسترده دامن و نخستین دفتر از مجموعه ای است که به یاری خداوند با عنوان نقد ادب فارسی انتشار خواهد یافت. اگرچه هر نقدی با ضریبی از تعصب و جانبداری همراه است، اما نگارنده کوشیده است تا دلبستگی های او به "داستانسرای بزرگ گنجه" او را از حقیقت جویی و نقد راستین باز ندارد و بدون شک نقد راستین آثار بزرگان ادب (یعنی اشاره به هر جنبه استواری و زیبایی و کاستیهای احتمالی آن آثار) چیزی از عظمت نام و مقام صاحبان آثار نخواهد کاست، عظمتی که گذشت اعصار و قرون مهر تایید بر آن زده است.
خاورشناسان روس برای حل مسئله اصالت اشعار خیام کارهای فوقالعاده زیادی انجام دادند. با وجود این صرف نظر از یک سلسله تتبعات گرانبها، برای چاپ انتقادی رباعیات خیام توفیقی حاصل نگردید. این متن نسبت به نسخههای دیگر این امتیاز را دارد که کاملا بر اساس کهنترین منابع قرار گرفته است. این متن تقریبا بدون ذکر نسخه بدلهاست.
گنجینههای بدایع فردوسی بقدری بزرگ و متنوع است که هرگز نمیتوان در ضمن یک خطابه از تمام آنها سخن راند. بدین جهت من ناچار دایره موضوع خطابه خود را تنگتر ساخته، از کلیه مسائل مربوط فقط یکی را که البته مهم هم میباشد، انتخاب کردم. بنظرم من فکر اساسی که فردوسی در تألیف بزرگ خود ـ شاهنامه ـ پرورانده از روی کمال استحقاق میتواند یک همچو موضوعی واقع بشود. من میخواهم آزمایشی کرده، بلکه معلوم کنم که آیا از روی این حماسه بزرگ میتوان استنباط نمود که فردوسی چه میخواسته است به خواننده خود بگوید و چه احساسات و افکاری در وی تولید بکند.