کتابخانه مجازی ادبیات

اينک ما در سال‌هاي نخستين قرن 21 قرار داريم و قافله شعر و ادب فارسي با طي نمودن مسيري پرافتخار هم چنان با کوله باري از حکمت و معنويت به راه خود ادامه مي‌دهد. مکتب عالم شمول شعر فارسي، طي قرون متمادي نابغه‌هايي نظير رودکي، فردوسي، خيام، سعدي، حافظ، کمال و ده‌ها تن ديگر را در آغوش پرورانيده و به دنياي ادبيّات و فرهنگ تقديم نموده است که نه تنها مايه افتخار ما ـ فارسي گويان ـ بلکه از افتخارات ادبيّات جهاني به شمار مي‌روند. اين مکتب در طول تاريخ پرنشيب و فراز خود در مقابل آفت‌هاي سياسي، نظامي، اجتماعي و فرهنگي استوار ماند. از طوفان‌هاي تاريخ، سالم به درآمد و شکوه، اهميّت و ارزش خود را جاويدان ساخت. شعر پارسي طي دوران گذشته توسط رودکي و کمال (در ماوراء النهر)، سعدي و حافظ (در ايران)، جامي و مولوي (در افغانستان) و امير خسرو بيدل (در هندوستان) رشد و نمو يافت و عالم گيرشد. به عقيده شرق شناس معروف چک، ايرژي بچکا: «سرنوشت تاريخي اين دو گروه (ايرانيان باختري و خاوري) از زمان‌هاي باستان با يکديگر پيوند ناگسستني داشته و سبک‌هاي آثار ادبي آنان به ويژه در قرن هاي 9 تا 15 ميلادي (قرن‌هاي سوم تا نهم هجري) به هم پيوسته و از يکديگر جداناپذير بود» و يا به عبارت محقق شناخته ايراني، شفيعي کدکني: زبان فارسي در پهناي جغرافيايي وسيع‌اش (از ايران و آذربايجان گرفته تا ماوراء النهر و فارس و هند) تابع يک جريان بود و شاعران بزرگي که کار آنها سرمشق اديبان هر قرني شمرده مي‌شد، همان يک گروه معيني بودند. اما از اوايل قرن دهم هجري يک مرزبندي قوي اي ميان ايران و ماوراء النهر به وجود آمد که عامل آن روي کار آمدن صفويان در ايران (905ـ1135) و شيباني‌ها در ماوراء النهر (1599ـ1500) بود. اين دو دودمان به لحاظ سياسي و مذهبي اختلافات شديدي با يکديگر داشتند و جنگ‌هاي خونيني هم ميان آنها به وقوع پيوسته است که بحث مفصل در اين موضوع از مجال اين نوشته بيرون است. الغرض، تأثير اين مرزبندي سياسي بر ادبيات و ذوق و سليقه به تدريج بيشتر و بيشتر شد تا آنکه اين «خاک غزل پرور» و اين «ديار عشق و شعر و شرع» را از هم جدا و به دو حوزه مستقل تقسيم نمود. شگفت اين که پس از صفويان و شيباني‌ها نيز تلاشي براي ايجاد وحدت ميان اين دو خطه فارسي گو از سوي امرا و سلاطين دور، صورت نگرفت (چون با منافع سياسي آنان سازگار نبود). اين جدايي با تسلّط روسيه، پادشاهي بر آسياي ميانه (1868 م)، پيروزي انقلاب بلشويکي در روسيه (1917م) و سپس در بخارا (1920م)، تشکيل اتحاد جماهير شوروي سوسياليستي (1922م) و بالاخره تغيير الفباي فارسي در آسياي ميانه، اولا به لاتين (1930 م ) و بعداً سيرليک (1940م) به اوج خود رسيد. اين است که امروزه اگر چه در جاي جاي سرزمين پهناور ايران اشعار ابوعبدالله رودکي و کمال خجندي را مي‌آموزند و به آثار آنها افتخار مي‌کنند و گرچه در هر کوي و برزنِ ديار زيبا منظر تاجيکستان غزل سعدي و حافظ به گوش مي‌رسد. ولي اين تعريف در مورد شاعران 400ـ500 سال اخير اين دو حوزه مصداقي ندارد و دانش جويان و دانش پژوهان تاجيک و ايراني آگاهي اندکي از زندگي و آثار قلمکشان اين دوران کشور مقابل در اختيار دارند. خوشبختانه با استقلاليت تاجيکستان (سال 1991م) و گشاده شدن سفارت خانه هاي تاجيکستان و ايران در تهران و دوشنبه، روابط ميان اين دو کشور هم خون و هم نژاد در تمامي زمينه ها به خصوص در زمينه فرهنگي، گسترش چشم‌گيري يافت. رفت و آمد هيأت علمي و فرهنگي، برگزاري کنفرانس و سمينارها در موضوعات مختلف زمينه آشنايي و شناخت بيشتر ميان هم زبانان را فراهم کرد. طي اين سال‌ها، مقاله و رساله‌هاي ارزشمندي در تاجيکستان راجع به وضع ادبي و قلم به دستان سده‌هاي اخير ايران روي چاپ آمد که خدمت شاياني است براي شناساندن اديبان ايراني به تاجيکان. در ايران هم، محقّقان توجّه و علاقه خاص به اديبان تاجيک ظاهر کردند که در اين زمينه مي‌توان به انتشار کتاب‌هاي «چشم‌انداز شعر امروز تاجيکستان»، خورشيدهاي گمشده و چندين کتاب و رساله و مقاله ديگر اشاره کرد. ضمن قدرداني از همه کساني که در اين جاده زحمت کشيده‌اند، اين حقيقت را هم نمي‌توان کتمان کرد که کارهاي انجام شده در تاجيکستان و ايران در جهت چاپ و انتشار آثار اديبان کشورهاي يکديگر ناکافي است و به هيچ وجه نمي‌توان آن را جبران دوري‌هاي 500 ساله ناميد. لذا اميد است، هم مسؤولين حکومتي و هم محقّقان و انديشمندان تاجيک و ايراني در آينده راجع به آموزش آثار اديبان کشور يکديگر و معرفي آنها به مردم، همت بيشتري به خرج دهند. رساله‌اي که اينک در دست داريد گامي است در همين راستا.