داستانهاي پراکنده به دليل طرز چيدهشدنشان در شاهنامه، طرحي انديشمندانه و بسامان را نشان ميدهند و بسيار بيشتر از آنچه که در ظاهر خود دارند باز ميگويند. بر اساس سنت شاهنامهشناسي اين کتاب به بخشهاي اساطيري، پهلواني و تاريخي تقسيم ميشود. هر چند اين تقسيمبندي را خطي روشن مرزبندي نميکند، اما قسمتهاي برزخي و بينابيني نبايد مغفول بمانند، زيرا گذر از بخشي به بخش ديگر نميتواند بدون تمهيد مقدمه و قفلوبندهاي ضروري صورت گيرد. به گمان نگارنده، دوره گشتاسبي در شاهنامه، گذار حماسي ملي از اسطوره به تاريخي ساساني است. تمرکز اشکال متنوع قدرت در حکومت گشتاسبي غير از آنکه اجتماع خويشکاريهاي طبقات سهگانه تقسيمبندي اجتماعي (شاه – موبد، رزميار، توليدکننده) را در اين حکومت نشان ميدهد، با اجتماع هدفمند امشاسپندان نيز که هر يک پيش از تمرکزشان در اهورا مزدا به صورت يکي از صفات او در دوره ساساني خود که به تنهايي ايزدي مستقل به حساب ميآمدند همانند است. حکيم حماسهسرا با روايت حکومت گشتاسبي در اين بخش از شاهنامه، در گذار از اسطوره به تاريخ، زمينه تمرکزخواهي و خودکامگي ساساني را نشان ميدهد.
باورها و اندیشههای ایرانیان و هندیان، زمینهساز حکمت و فلسفه در آسیای غربی، یونان، مصر و سایر نقاط جهان شد. علم و دانش آنها سبب پیشرفت بشر در روزگار کهن شد. هنر و زیباییآفرینی، شعر و آثار ادبیشان در بیان عواطف و احساسات لطیف همراه با قوه تخیل، موجب برانگیختن ذوق و قریحه هنری در ملل دیگر شد. در این کتاب برای آشنایی خواننده، کوشیده شده تا اندیشهها و باورهای آریائیان به عنوان نیاکان این سرزمین مورد بررسی و تحقیق قرار بگیرد. در فصل یکم دین و آئین آریائیان، خدایان مشترکشان و کتابهای مقدس آنها، نظم جهانی، شیوه دفن مردگان، مراسم قربانی، آشامیدن هوم و رسم عبادت مورد توجه قرار گرفته است. در فصل دوم زرتشت به عنوان بنیادگذار آئین مزدیسنا و مباحث مربوط به او مطرح شده است. در فصل سوم امشاسپندان، ایزدان و اسامی سی روز ماه و .... بررسی شده است. در فصل چهارم مباحث مربوط به آتش مطرح شده است. در فصل پنجم به رد و ور اشاره شده، در فصل ششم اناهیتا و قدمت آن ارائه شده و در فصل هفتم میترا و دیرینگی آن و جشنهای کهن باستانی معرفی شدهاند.
این کتاب دربرگیرنده چهارمین رشته سخنرانی از سلسله گفتارهای رتنبای کترک آکسفورد است که به سال 1956 ایراد شده و در 1958 توسط دانشگاه آکسفورد منتشر شده است. این کتاب دربرگیرنده این مباحث است: مطالعات ایرانشناسی به روزگار کهن، هند و ایران باستان، امشاسپندان، خدای بزرگ آئین زرتشت، ایران و یونان، ایران و اسرائیل و مذاهب گنوسی.