کتابخانه مجازی ادبیات

روی‌آوری به ادبیات جدید، به تقریب از اوایل مشروطیت در ایران آغاز شده است، با کتاب‌هایی نظیر سیاحتنامه ابراهیم بیگ زین العابدین مراغه‌ای و مسالک المحسنین میرزا عبدالرحیم طالبوف که در واقع داستان به صورت معمول و شناخته شده امروز نبود، بلکه داستان - مقاله یا مقاله‌ای رمان‌گونه بود که به قصد انتقاد از اوضاع اداری و اجتماعی روزگار نوشته شده بود. اساس این کتاب بر پنج بخش نگاشته شده است: قصه و قصه‌های عامیانه، داستان و داستان کوتاه، رمان، پیشکسوت‌های داستان کوتاه، نگاهی کوتاه به داستان‌نویسی معاصر ایران.

این کتاب تنها اثر کامل و مستقل ادوین میور درباره نقد ادبی است. ساخت رمان در حقیقت نتیجه یکی از بهترین مطالعات و بررسی‌های نظری درباره رمان است. در این کتاب نوعی وجوب متافیزیکی یافت می‌شود که خواندن آن انسان را به هیجان می‌آورد. محور اصلی کتاب، فصل درخشانی است که بر آن زمان و مکان نام نهاده شده است. میور با تواضع تمام می‌کوشد طرح‌ها را چنان که هستند شناسایی و طبقه‌بندی کند، نه آن‌طور که باید باشند . او می‌گوید: تنها چیزی که می‌تواند درباره رمان مطلبی به ما بگوید، همانا خود رمان است. این کتاب به نثری ساده اما مختصر و شاعرانه نوشته شده است

کهن‌الگوها، که از آنان به تمایلات کلی ذهن و نوعی آمادگی جهت تولید پی‌در پی اندیشه‌های اساطیری یکسان و مشابه یاد می‌کنند، در حقیقت، گنجینه‌ای از روان جمعی، اندیشه جمعی و راه و رسم اندیشیدن، احساس و تخیل هستند که در هز کجا و هر زمان، فارغ از سنت پدید می‌آیند. این صورت‌های ازلی که در رویاها و خیال‌پردازی‌های ما آشکار می‌شوند، در واقع افکاری غریزی و مادرزادی، یا تمایل به رفتارها و پندارهایی هستند که بر طبق الگوهایی از پیش مشخص شده، به صورت فطری و ذاتی در نوع انسان وجود دارند و در شرایطی به جلوه در می‌آیند. برخی از این کهن‌الگوها، همچون: نقاب، مادینه روان، نرینه روان، سایه، خویشتن و قهرمان که تحول یافته‌تر از بقیه هستند و بنابراین به طور مداوم بر روان ما اثر می‌گذارند، بیشتر مورد توجه و پژوهش قرار گرفته‌اند. اما «آزمون» در مقام نوع کهن‌الگو، با آنکه نقش و اهمیتی ویژه در تعالی و تکامل «قهرمان» دارد، تا کنون به شایستگی مورد توجه و تحقیق واقع نشده است. در این مقاله، کوشش شده است تا ضمن معرفی کهن‌الگویی آزمون و مروری بر جلوه‌های آن در متون حماسی و افسانه‌ای، بازتاب و کارکرد آن در منظومه هفت‌پیکر نظامی به طور عام و در افسانه گنبد چهارم (سرخ)، به طور خاص کاویده شود. یافته نهایی در این جستار چنین است که کهن‌الگوی آزمون، حتی در جایی که توانایی جسمانی و مادی قهرمان را به شنجش می‌گیرند بر سیر و سلوک باطنی قهرمان و تعالی و تکامل درونی و روحی او دلالت دارد.

اسطوره الهه باروری و ایزد گیاهی شهیدشونده اگر بر اساس نظر اسطوره‌شناسان آیین‌گرا تحلیل شود، توجیه انسان عصر باستان از زندگی دوباره گیاهان در فصل بهار است. در این اسطوره که در بین‌النهرین، مصر، هند باستان و احیانا در میان بومیان فلات ایران رواج داشته است نقش گیاه را ایزدی بر عهده دارد که با پذیرش تبعید موقت یا مرگ، به جهان زیرین می‌رود و پس از چندی در قالبی نو به روی زمین باز می‌گردد و با خود برکت و زایش را به همراه می‌آورد. این باور در فرهنگ‌های مختلف در هیأت روایاتی‌ همچون ایزیس و اوزیریس، سیبل و آتیس، آدونیس و آفرودیت، تموز و ایشتر، رام و سیتا و مانند آن بر جای مانده است. اگرچه در فرهنگ ایران اسطوره‌ای که این باور را به صراحت بیان کند کمتر دیده شده، داستان سیاوش ممکن است طرحی از این باور باشد که در دوره تاریخی ثبت شده است. در این داستان‌‌گویی سیاوش همان ایزد گیاهی است که با قربانی شدنش حیات مجدد را به ارمغان می‌آورد. نقش الهه باروری را در این داستان سودابه بر عهده دارد. عناصر مشترک در اسطوره ایزد گیاهی و داستان سیاوش‌ همچون: تکیه بر نقش مهم زن، عشق و ازدواج، شهادت و باززایی، توجه به آیین سوگواری، آب و گیاه و برکت بخشی مؤید این ادعاست. در این مقاله با نگاهی به روایت‌های متفاوت اسطوره مزبور در فرهنگ‌های‌ مجاور، عناصر مشترک داستان سیاوش و اسطوره الهه باروری و ایزد گیاهی بازنمایی شده است.