در اين مقاله به ريشهيابي زمينههاي جامعهشناختي شکست و فروپاشي دولت ديرينه سال و نيرومند ساساني در برابر سپاه کم شمار و بيجنگ افزار مسلمانان از دريچه شاهنامه پرداخته شده است. پارهاي از عوامل مانند: جنگ قدرت در دربار ساسانيان مورد اشاره تاريخنگاران نيز قرار گرفته است. اما باز نگاه فردوسي در اين موارد هم از تازگيهايي تهي نيست و برخي ديگر از عوامل، ديدگاه شخصي شاعر است، از جمله فرمانروايي زنان. علتهاي ديگري نيز يافتني است که تنها از فحواي سخن فردوسي بر ميآيد، مانند نبود هويت فراگير ملي. با آن که گزينش سرآغازي براي اين پژوهش دشوار مينمايد، اما به دلايلي که در متن خواهد آمد، پادشاهي خسرو پرويز نقطه عزيمت پژوهش قرار گرفته است.
ویژگی اصلی این پژوهش، کنکاش باستانشناسانه و روانشناسانه دربارهی شخصیتها و فضای اجتماعی و سیاسی داستانهای "شاهنامه" است. به باور نگارنده: "شاهنامه دارای دو بخش است که به طور کامل با هم تفاوت دارند. ویژگیهای ساختی، زبان شناسی، جهانبینی و مانند اینها در هر دو بخش چنان ناهماهنگ و ناهمخوانند که میتوان گفت دارای دو اندیشه، دو استعداد، و دو پسند جداگانه و نایکدستاند. برای نمونه در یک بخش سستی و ناپایداری جهان، بنیان جهانبینی است و در بخش دیگر آزپرستی و زیادهخواهی اساس جهانبینی است و در بخش دیگر آزپرستی و زیادهخواهی اساس جهانبینی نویسنده را میسازد؛ ..... بر این اساس میتوان شاهنامه را بر دو بخش جداگانه بخشبندی کرد بخش نخست از آغاز شاهنامه تا پایان شاهنشاهی (= امپراتوری) کیخسرو به همراه داستان رستم و اسفندیار است که شاهنامهی اصلی نامیده میشود و بخش دوم از آغاز پادشاهی لهراسب تا پایان شاهنامه (بدون داستان رستم و اسفندیار) است که آن را شاهنامه افزوده نام نهادهایم. شاهنامهی افزوده نوشتهی فردوسی است؛ اما شاهنامهی اصلی نویسندهی دیگری دارد که باید برای یافتن نامش در تاریخ و تاریخ ادبیات کاوش کرد. کتابی که پیش رو دارید کوشیده تا این نظر را که کل شاهنامه نوشتهی یک تن نیست به اثبات برساند".
خسرو (کسری) انوشیروان یکی از بزرگترین پادشاهان ایران در عصر ساسانی است که دست به اصلاحات گستردهای در زمینههای مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی زد و به عادل «دادگر» در متون مشهور گردید. نام او در متون دورة اسلامی بیش از هر پادشاه دیگر ساسانی به دلیل پندها و اندرزها و یا فرامین و دستورهای شاهانه باقی مانده است. همچنین دستورنامههایی از وی گردآوری شده که به صورت پرسش و پاسخ از او در خصوص مسائل مختلف است. این دستورنامهها از منابع مختلف دورة ساسانی و به زبان پهلوی گردآوری شدهاند و در عصر اسلامی به عربی و سپس در عصر شاهعباس دوم صفوی از عربی، به فارسی برگردانده شدهاند. در جوابهای پادشاه میتوان درایت، سیاستمداری، و عدالت وی را دریافت. این کتاب شامل 173 دستورنامه از وی در قالب پرسش و پاسخ است. از میان مطالب این دستورنامهها میتوان آداب و رسوم آن زمان و شیوة سیاست و حکومت توام با عدالت انوشیروان را دریافت.
داستان رستم و سهراب که از نظر استحکام و ساختار و جوهر انسانی و هنری با بهترین تارژدی های جهان پهلو می زند یکی از داستانهای فرعی شاهنامه است که هرچند در ظاهر کاملا جانبی و منتزع از جریان کلی کتاب به نظر میآید، با این حال در به کمال رسانیدن چهره واقعی رستم و کاووس و حتی پهلوانان کم اهمیت تری نظیر گودرز و گیو و طوس و زواره، از اهمیت والایی برخوردار است و به این تعبیر می تواند در متن حماسه ملی ایران جای گیرد. هرچند اصل داستان از یک ساختار کلی جهانی و نمونه مکرر داستان پردازی پیروی می کند و همانند آن در ادبیات کهن بسیاری از ملل جهان هست؛ با این حال تازگی، کشش و کمال این داستان "قولی است که جملگی برآنند" و این امر می تواند بیش از هر چیز به آفرینش هنری و دست مایه شاعری فردوسی بازبسته باشد...
این کتاب بر آن است تا به شیوهای تحقیقی و مستند به منابع و مدارک مربوط، نشان دهد اولا فرهنگ و شعر و ادب فارسی، در ورای اشارات و تلمیحات و رموز و مظاهر گوناگون، بر چه پشتوانه سرشاری از اندیشه و ادراک تکیه دارد، دوم اینکه روشن کند درک ابعاد هنری و غنای فرهنگی آن بدون اطلاع از این اشارات و کنایهها و اسرار و رموز ممکن نیست. بسیاری از علاقمندان به ادبیات هنگام مطالعه داستان و شعر با شخصیتها، روایتها و مکانهایی که در اثر آمده آشنا نیستند؛ به همین دلیل شاید نتوانند به لایههای عمیقتری از درک داستان دست پیدا کنند. بنابراین مطالعه آثاری همچون این کتاب میتواند روایات نهفته و اصطلاحات ناشناخته را به مخاطب بشناشاند. کتاب به شکل الفبایی طراحی شده و هر توضیح و مرجع موردنیازی به صورت مدخل ارائه شده است. در هر مدخل، مثالهایی از اشعار و متون ادبی ارائه شده تا درک موضوع راحتتر و شیرینتر شود.