علوم در ديدگاه فيلسوفان و عارفان به انواع مختلف تقسيمبندي ميشود. يکي از اين تقسيمها، تقسيم علم به حصولي (آموخته) و حضوري (ناآموخته) است: علم حصولي، علمي است که با واسطه صورتهايي از معلوم خارجي به دست ميآيد و شامل آن دسته از يافتهها و دستاوردهاي بشري است که تحقيقات و ادراکات حسي آن را تاييد کند و از طريق منابع بيروني به دست ميآيد. اما علم حضوري، به عکس علم حصولي، علمي است بيواسطه و غيرمکتسب. طالبان هر يک از اين دو علم به منظور رسيدن به مطلوب خود ناگزيرند که طريق يا طرق خاصي را در پيش گيرند. در اين نوشتار تلاش شده است تا ضمن نگاهي به پيشينه معرفت شهودي يا علم ناآموخته و تبيين تفاوتهاي علم حصولي و حضوري، با تکيه بر آموزهها و تجربههاي برخاسته از سير و سلوک عارفان، به ويژه آموزههاي مثنوي معنوي، به اين پرسشها پاسخداده شود که منابع، جلوهها و خاستگاههاي علم لدني و ناآموخته چيست و چگونه ميتوان به آن نايل شد؟
این مجموعه شرح، حاصل تحقیق و تتبع فراوان و گسترده در بسیاری شروح معتبر و برجسته مثنوی و آثار ارزشمند تصوف و کلام و فلسفه و فقه و تفسیر و ادب پارسی و عربی است. از مزایای دیگر آن می توان از به دست دادن مآخذ داستان های مثنوی و تعریف فراخور شرح از اصول مهم و عمده تصوف و فلسفه و کلام و فقه و شرح لغات و تعبیرات و مصطلحات و حرکت گذاری بر روی کلمات دشوار و نیز شرح اعلام آن یاد کرد. اشتمال این کتاب بر بسیاری فواید علوم عقلی و نقلی و ادبی راهنمای بس سودمندی است در کار مطالعات و پژوهش بعدی خواننده علاقه مند به تصوف و عرفان اسلامی و ادب فارسی. در این مجموعه، مرحوم استاد فروزانفر دفتر اول را تا جزو سوم شرح کرده اند، و ادامه شرح را تا پایان دفتر ششم، استاد دکتر شهیدی به عهده گرفته اند. جلد ششم، اختصاص به شرح دفتر پنجم دارد و دربردارنده مطالبى همچون پاک كردن آب همه پليدىها را؛ عطاى حق متوقف بر قابليت نيست؛ قصه اياز؛ قصه حيله روباه براى كشيدن الاغ بهسوى شير و... است.
این مجموعه شرح، حاصل تحقیق و تتبع فراوان و گسترده در بسیاری شروح معتبر و برجسته مثنوی و آثار ارزشمند تصوف و کلام و فلسفه و فقه و تفسیر و ادب پارسی و عربی است. از مزایای دیگر آن می توان از به دست دادن مآخذ داستان های مثنوی و تعریف فراخور شرح از اصول مهم و عمده تصوف و فلسفه و کلام و فقه و شرح لغات و تعبیرات و مصطلحات و حرکت گذاری بر روی کلمات دشوار و نیز شرح اعلام آن یاد کرد. اشتمال این کتاب بر بسیاری فواید علوم عقلی و نقلی و ادبی راهنمای بس سودمندی است در کار مطالعات و پژوهش بعدی خواننده علاقه مند به تصوف و عرفان اسلامی و ادب فارسی. در این مجموعه، مرحوم استاد فروزانفر دفتر اول را تا جزو سوم شرح کرده اند، و ادامه شرح را تا پایان دفتر ششم، استاد دکتر شهیدی به عهده گرفته اند. جلد پنجم، اختصاص به شرح دفتر چهارم مثنوى دارد و شامل مطالبى همچون منظور از سميع و بصير بودن خدا؛ قصه بناى مسجدالاقصى؛ قصه ابراهيم ادهم و... مىباشد.