تصوف اسلامي كه در آغاز با رويكردي زاهدانه و مبتني بر آداب رياضت منشانه پاگرفت؛ آرام آرام و برابر مقتضيات زمان به موضوعات نظري روي آورد و «اخلاص درنيت» و «عشق و محبت» را به عنوان مباحث محوري مورد توجه و تاكيد قرار داد. اين رويكرد تازه موجب شد تا تعاليم صوفيه در پيوند با جامعه از صورتي كاربرديتر برخوردار شود. از آنجا كه آيينهاي جوانمردي، ملامتيه و قلندريه هركدام به گونهاي توانستهاند بخشي از حريم تصوف مردمي را به نمايش درآورند؛ شناخت برخي از كارهاي آنان، ما را در رسيدن به ويژگيهاي اجتماعي تصوف ياري ميكند. برابر با اين نگرش، پيوستگيِ تعاليم جوانمردان با اصول تصوف، مكتب جوانمردي را به مدرسهاي براي آموزش زهد و تصوف براي عموم مردم بدل كرده است. از سوي ديگر، نفوذ جوانمردان و منش عياري در ميان اهل تصوف نيز سبب شد تا قابليت نقددرون گفتماني در حوزه تصوف اسلامي گسترش يابد. درهمين راستا، «ملامتيه» را ميتوان دنباله آيين جوانمردي براي دفع آسيبهايي كه دامنگير پارسايان ميشود؛ دانست. استواري چارچوب نظريِ نقد درون گفتماني موجب شد تا با تقويت بُعد عملگرايانه خود و سامان دادن به جريان «قلندريه»، رويكردِ مقاومت در برابر زهدهاي ساختگي و رياكارانه را گستردهتر و پررونقتر سازد.
آیین جوانمردی نام اثر و کتابی است که قربان واسع دانشمند پزوهشگر تاجیکی نگاشته و عین الدین نصر اصطلاحات شیوه تاجیکی آنرا به شیوه شیرین دری برگردانده و ویراسته است. این اثر در نه بخش مخصوصا حقیقت فتوت و جوانمردی و عیاری را که هر سه یک مفهوم دارد از صدها منابع و مطالعه ماخذ مهم و معروف تاریخی و ادبی تصوف و جوانمردی شرح داده و زحمات گرانبهای ارزشمندی را متحمل شده است. در این اثر سوابق دوهزار ساله جوانمردی، آداب و خصوصیات انسانی آن، معانی و مفاهیم وسیع جوانمردی بازتاب جوانمردی در سیر تاریخ روزگاران کهن روشن ساخته شده است. درین اثر نویسنده روشن گردیده است که عیاری و جوانمردی و فتوت اصلا در خراسان زمین پیدایش و گسترش یافته است و واقعا چنانچه می بینیم صفات جوانمردی که انسان دوستی و مهمان نوازی و محبت و مهربانی با اهل دانش و خردمندی است در اکثر افراد این سرزمین درخشندگی دارد...
فهرست کتاب در آغاز به اصطلاحات خاصه مکتبهای صوفیه پرداخته تا خواننده پس از آشنایی به مفاهیم آن، گفتار بزرگانی چون سنایی، عطار، مولوی و جامی را علما دریابد، و چون تصوف اسلامی در مبحث اعتقادات وجوه اشتراکی زیاد با فرق موجود در شبه قاره هند دارد معضلات مباحث مکتبهای هند را به روشنی یاد کرده و اندکی به نحوه نشستهای هشتاد و چهارگانه آن و حبس نفس، کیفیت تغذیه و محل عزلت برای ریاضت و دیگر نکاتی که دانستن آن ضروری است و روشن ساختن خفایا و خبایای سلوک آیین هوشنگ که قبل از دین زرتشت بوده، و سلوک نقطویان و پیروان علوم محتجبه که اصطلاحا (کله سر) نامند، که هریک از حروف نشانه یکی از علوم غریبه است مثل کاف، کیمیا، و این علم به پنجاه و دو شعبه منقسم میگردد و ارتباط با کواکب که در اصطلاح عام تسخیر کواکب نامند، سلوکی دارند که مغایرمکتب روحی است، پس نتیجه میگیریم که برای علم سلوک که عرفان علمی نامند، و عمل آن که عامه تصوف گویند، به طور فشرده تشریح نموده و پس از ذکر این مباحث اشارتی به نحوه عمل شده است.