کتابخانه مجازی ادبیات

تُحْفَةُ الْعِراقَیْن، نخستین سفرنامه منظوم فارسی، سروده خاقانی شروانی شاعر سده ششم قمری می‌باشد. تحفة العراقین که در قالب مثنوی و در شش مقاله سروده شده، شرح دو سفر خاقانی، یکی به عراق عجم و دیگری به حجاز، به قصد حج است. این موضوع با حواشی شاعرانه فراوان از جمله مناجات‌ها و مدح شخصیت‌های سیاسی و علمی و نیز شرحی مختصر از زندگی خصوصی خاقانی همراه است. تحفة العراقین که خاقانی آن را تحفة الخواطر و زبدة الضمائر نیز می‌نامد، در قالب مثنوی و در بحر هزج مسدّس اخرب مقبوض سروده شده، و شامل بیش از۱۰۰‘ ۳ بیت است. این مثنوی بیانگر مشاهدات سراینده در سفر به مکه، از مسیر عراق عجم و عراق عرب است و شاعر ضمن آن به شرح دیدار خود با بزرگان شهرهای مختلف و ذکر برخی رسوم و عادات مردمان هر دیار پرداخته است. کتاب مشتمل است بر یک مقدمه منثور، ۷ مقاله، و یک خاتمه منظوم. مقالات کتاب به ‌ترتیب عبارت‌اند از «عرائس الفکر و مجالس الذکر»، «معراج العقول و منهاج الفحول»، «سبحة الاوتاد»، «سواد الاوراد و خزانة الاوتاد»، «موارد الاوراد و فرائد الافراد»، «هدی المهتدی الی الهادی» و «فی وصف الشّام والموصل».

انسان در فراشد تکاملی خود چهار حلقه به هم پیوسته، حلقه زیست‌شناسی، حلقه زمانی، حلقه اندیشگی-سخنوری، و حلقه هنری-زیباشناسی را همچون چهارسوی هستی می‌پیماید تا به "اکنون جاودانه" درآید و فضای فرابعدی را تجربه کند. در این فرایند، آدمی همواره حلقه به حلقه راه می‌پوید؛ از حلقه‌ای به حلقه دیگر گذار می‌کند؛ به حلقه در می‌آید، در حلقه می‌نشیند و حلقه وار با زمین به گرد جهان سفر می‌کند تا با "چرخه زندگی" سرورانگیز بگردد. براستی در حلقه‌هایی چنین پیدا و نهان است که سرگذشت انسان و جهان نقشمایه خود را می‌یابد و آدمی در جستجوی حلقه گمشده زیستی، باستانی، تاریخی، فلسفی، زبانی و هنری، لحظه‌ها را سپری می‌کند. انسان فرزانه فرازجسته به حلقه " ابرانسان" جسارت ورزیده تا بداند و از ساحت کمینه‌گی (بندگی) و شناخت سطحی برجهد و با بزرگ‌دارندگی زیبایی، زندگی، سرور و خرد به یاری شناخت انتقادی، شامگاه بت‌ها را گمانه زند. در این فراگشت اما آدمی بر بستر تاریخ و زمان، تاریخیت یافته، سده‌های گوناگون تاریخی را گذرانده و در گستره های فلسفی و هنری به بعدهای زیباشناسانه تازه‌ای درآمده و با برخورداری از ادراک خلاقانه زبانی-مفهومی و روان‌شناختی بر خویشتن خود و جهان "نظر" کرده تا عالمی و آدمی از نو بسازد.

داستان‌هاي مثنوي از خوش بيني و اميد سرشار است تا جايي که مي‌توان گفت در نگاه مولوي اميد، نشاط و شادي، امري جوهري و اصيل به شمار مي‌رود. بنياد روحي بشر بر اميد و شادي سرشته شده و نااميدي و اندوه بي‌نشاط و غم، اعتباري و عارضي و گذرنده است. اين پژوهش، که با روش اسنادي و از طريق استنباط از همه عناصر بويژه مضمون‌ها و شخصيت‌پردازي داستان‌ها صورت گرفته، حکايت‌گر اين معناست که اميد به گونه‌اي ناگسستني با تار و پود اشعار مولوي گره‌خورده و تصاوير شعري او مملو از مفاهيم و مضامين اميدواري و لوازم مربوط به آن است و شادي و نشاط و غم‌گريزي در شعر او موج مي‌زند. نگاه مولوي به طبيعت نيز اميد دهنده است؛ حتي وقتي از پاييز سخن مي‌گويد آن را حيات مجدد، رستاخيز روح و مقدمه بهار مي‌داند و به همراه آن از بهار و رويش دوباره طبيعت دم مي‌زند. در شعر او ياس و حزن و غم جايگاهي بنيادي ندارد. بررسي موسيقي بيروني، مياني و کناري مثنوي معنوي نيز نشان مي‌دهد که با شاعر اميدواري سر و کار داريم؛ حتي فراواني اوزان پر جنبش و شاد و ابتکار و نوآوري در آفرينش اوزان نادر يا تازه در غزليات شمس از ذهني نشان دارد که به نوشدن و نو گفتن و اميدواري مايل است و نا اميدي را ستروني ذهن مي‌داند.

رمان شوهر آهوخانم، اثر علی‌محمد افغانی، هم از نظر شخصیت‌پردازی و هم از لحاظ بیان مسائل اجتماعی اثری پرحرکت، ممتاز و بالقوه و انعکاس واقعیت‌های جامعه است. در میان آثار افغانی، این رمان به دلیل توانایی‌اش در ارائه مسائل ویژه‌ای از جامعه، در ادبیات داستانی ایران جایگاه و هویت معینی یافته است. وجود مهم‌ترین مؤلفه‌های مکتب رئالیسم در رمان شوهر آهوخانم نشان‌دهنده تأثیرپذیری نویسنده این رمان از اصول و جنبه‌های مختلف آن مکتب است. کثرت شاخصه‌ها و جنبه‌های رئالیستی در این رمانِ بلند گویای این نکته است که سبک و شیوه غالب نویسنده در پرداخت عناصر داستان رئالیستی است. افغانی کوشیده است ماجراها، شخصیت‌ها و عناصر داستانش با اصول مکتب رئالیسم منطبق باشد و با استفاده از تجارب و مشاهدات عینی خود به «واقعیت‌نمایی» داستان دست یابد. نویسنده با ساختن شخصیت‌ها و بیان دقیق رخدادهای اجتماعی، آیینه تمام نمایی فراروی خواننده می‌نهد تا بدان وسیله به رویدادها و معضلات جامعه خویش بنگرد. ازاین رو، سعی نگارندگان این جُستار بر این است تا با تکیه بر شاخصه‌های رئالیستی این اثر به تحلیل وقایع اجتماعی بپردازند و زوایای پنهان این وقایع را بازنمایند.