از جمله مهمترین تغییرات بوجود آمده در قرن نوزدهم، تغییر در نظام آموزش و پرورش و بخصوص نظام تعلیم و تربیت زنان بود که تا آن زمان دولتها در آن دخالت چندانی نداشتند. آشنایی با نخستین تلاشهایی که در زمینه آموزش دختران صورت گرفته نشان دهنده راه پرپیچ و خم و ناهمواری است که در این مسیر جامعه ایران طی کرده است. این مجموعه از یک سو تحولات آموزش و پرورش کشور را باز مینماید که در پژوهش های مربوط به نظام آموزشی قابل تعمق است؛ و از سوی دیگر به آموزش زنان به طور اخص می پردازد. مجموعه حاضر، اسناد مربوط به مدارس دخترانه در تهران و شهرستانها در فاصله جنبش مشروطیت تا استقرار رضاشاه را معرفی و ارائه میکند تا شاید گوشهای از تلاشهای کسانی را که در این راه محنتها و سختیهای بسیاری تحمل نمودند، باز نماید و دشواری این مسیر را در نخستین رویاروییهای جامعه با تغییرات اجتماعی نوین آشکار سازد.
در آغاز این کتاب نوشتهای با عنوان "تاریخ ادب فرهنگ یزد "آمده که در آن به تاریخ ایران در نیمه نخست عصر قاجار، تاریخ یزد در حیات "وامق "(مولف تذکره میکده)، و وضع ادب و فرهنگ در عصر قاجار (به ویژه در یزد) اشارتی رفته است .در بخش دوم کتاب، تذکره میکده و جایگاه آن در تاریخ ادب فارسی، بررسی میشود .(تذکره میکده معرفی شاعران یزد یا مقیم یزد است که معاصر مولف بودهاند" .شاعرانی که وامق یزدی در تذکره خود آورده است، اغلب آنها را خود دیده و با آنها دوستی و همراهی داشته است .در محضر برخی از آنها نیز کسب فیض نموده است .از شصت شاعر و عارف و خوشنویس و هنرمندی که از آنها نام میبرد، تنها با چند نفر ...دیدار و برخوردی نداشته است .("...در این بخش همچنین به ارزشهای ادبی، تاریخی، اجتماعی و فرهنگی تذکره میکده اشاره شده است ;ضمن آن که نگارنده انتقاداتی بر تذکره میکده آورده است .پایان بخش دوم، شرحی است بر زندگی و آثار محمدعلی وامق یزدی که در پی آن، متن تذکره میکده درج گردیده است .
در این کتاب طی سه بخش، سیر فرهنگ و تاریخ تعلیم و تربیت در ایران و اروپا بازگو شده است. بخش اول که "سیر فرهنگ و تعلیم و تربیت در ایران" عنوان گرفته شامل مباحثی از این قبیل است: روش تعلیم و تربیت در ایران بعد از اسلام؛ مهمترین مراکز تعلیم و تربیت؛ نخستین تلاشهای بشر در راه کتابت و نگارش مورد علاقه خود؛ عقیده چند تن از صاحبنظران ایرانی در باب تعلیم و تربیت؛ تعمیم نسبی فرهنگ بعد از اسلام، نخستین مدرسان و نقش ایرانیان در توسعه و تکمیل مداری و رشد فرهنگ اسلامی؛ وضع اجتماعی و فرهنگی ایران مقارن حمله مغول؛ مکتب خانهها در عهد صفویه؛ وضع مدارس در اواخر زندیه و اوایل عهد قاجاریه؛ تعلیم و تربیت در عهد قاجاریه؛ وضع مدارس در آغاز جنبش مشروطیت. در بخش دوم ذیل عنوان "نظریات جدید در تعلیم و تربیت" مباحثی از این دست به چشم میخورد: تعلیم و تربیت در غرب؛ وضع کلی تعلیم و تربیت در عصر ما؛ روشهای نوین در آموزش و پروش؛ چگونه فرزندان خود را تربیت کنیم؛ حمایت و جانبداری ویکتور هوگو از فرهنگ بشری. سومین بخش که "سیر فرهنگ و تعلیم و تربیت در اروپا" نام گرفته مشتمل بر عناوینی از این قبیل است: تعلیم و تربیت در یونان باستان؛ تعلیم و تربیت در روم قدیم؛ مدارس و علوم در قرون وسطی؛ رشد فرهنگ وعلوم تجربی در جریان نهضت اسلامی؛ احیای علوم قدیم؛ رنسانس و تجدید حیات علم و ادب؛ نهضت ادبی در اروپا.