در این مقاله، پس از گذری کوتاه بر تاریخ زندگی و درگذشت سعدی، گلستان سعدی از منظرهای گوناگون مورد بررسی قرار گرفته و بیش از همه به زبان سعدی در گلستان، بررسی نثر مسجع وی در این اثر، مقایسه مقامات حمیدی و عتبةالکتاب با گلستان و آهنگ موسیقی نثر گلستان پرداخته شده تا بدین وسیله، علاوه بر معرفی این اثر، شاخصهای هنری آن نیز مورد بررسی و توصیف قرار گیرد.
بوستان، همتای جاودانهی گلستان، با این تفاوت که منظوم است. این منظومهی چهارهزار بیتی همانند گلستان داستان به داستان و مواعظ شیرینی در آغاز یا انجام هر داستان در آن آمده است. وزن این منظومه، همانند شاهنامهی فردوسی (بحرمتقارب) است. این اثر درخشان هممانند گلستان مخاطب عام و خاص دارد و مطبوع هر طبعی است، و بیش از هفتصد سال است که در اقلیم فارسی زبان (علاوه بر ایران، شبه قارهی هند، افغانستان و آسیای میانه به ویژه سمرقند و بخارا و تاجیکستان) در مکتبخانهها و سپس در عصر جدید در آموزشگاهها و مدارس عالی و دانشکدهها کتاب درسی آموزشی است و مهمترین درسی که میدهد درس زندگی است. بوستان مشتمل بر 10 باب است : 1. در عدل و تدبیر و رای 2. در احسان 3. در عشق و مستی و شور 4. در تواضع 5. در رضا 6. در قناعت 7. در عالم تربیت 8. در شکر بر عافیت 9. در توبه و راه صواب 10 .در مناجات و ختم کتاب.
رساله لوایح، تألیف ابوالمعالی عبدالله بن محمد میانجی همدانی مشهور به عینالقضات همدانی (متوفی 525ق) از جمله متون عرفانی است که به اقتدای «سوانح العشاق» خواجه احمد غزالی (متوفی 520ق) به رشته تحریر درآورده است. مقدمه و تحقیق کتاب به قلم رحیم فرمنش انجام شده است. تاریخ تألیف رساله بعد از سال 520ق و قبل از 525ق بوده است زیرا در همهجا احمد غزالی را با دعای قدساللهسره و قدساللهروحه یاد کرده و چون وفات احمد غزالی در سنه 520ق بوده بنابراین تاریخ تحریر رساله نیز باید بعد از سنه و قبل از سنه 525ق (تاریخ شهادت عینالقضات) باشدعینالقضات همدانی فقیه، حکیم، عارف و دانشمند اوایل قرن ششم هجری بود. رسالهی لوایح، اگرچه از شهرت تمهیدات، اثر دیگر عین القضات، برخوردار نیست، دربردارندهی بسیاری از مباحث کلیدی آن است. نویسندهی رسالهی لوایح در قالب فصلهای متعدد، ولی کوتاه، به بیان رابطهی عشق و عاشق و معشوق پرداخته و در این راه از آیات و احادیث و اقوال و اشعار بسیاری استفاده کرده است. عینالقضات در این کتاب نثری ذوقی و شورانگیز دارد و از ضرباهنگی مسجع و پرتکرار بهره برده است.
تاریخ علوم اسلامی تقريرات استاد جلالالدین همایی است در درس تاريخ علوم اسلامى كه توسط خود استاد تنظيم شده است. كتاب تتبعى است در تاريخ علوم اسلامى، و مخصوصا بررسى تأثير ايراني اندر ايجاد نهضت علمى عصر عباسى، همراه با معرفى گروهى از علما و دانشمندان ايرانى كه «مؤلفات آنها در انواع فنون عقلى و نقلى، سرمايۀ معارف اسلامى و پايۀ فرهنگ و ثقافت بشرى اعم از ملل و دول خاورى و باخترى بوده است».عناوين برخى ازمهمترين موضوعات كتاب به اين شرح است: فنون نقلى اسلامى، قرآن و حديث، سرچشمۀ علوم عقلى اسلامى، اولين ترجمه در اسلام، مراكز علوم عقلى در ايران و روم، نمونۀ مدارس ايران قبل از بنياد نظاميه، شش ناحيۀ حوزۀ علمى، مدارس اسلامى،تاريخ علم نجوم و هيئت، تقسيمبندى علوم به طريقۀ علما و فلاسفه، فهرست اسامى دانشمندان ايرانى كه در هررشته از علوم و فنون اسلامى صاحب تأليف عمده و اساسى بودهاند، ادبا و مترسلان، رياضيات و هيئت، و ارتباط ايرانيان با علوم جديد فرنگى. كتاب فهرست اعلام، شامل نام كسان و كتابها و جايها دارد.
کتاب ارزشمند و کمیاب «اسرار و آثار واقعه کربلا،» اثر محققانه استاد شادروان جلال الدین همایی اصفهانی است که درباره مجالس عزا و اقامه مجامع سوگواری امام حسین(ع) نوشته شده است. بعضی افرادی تصور کردهاند که تشکیل مجالس عزاداری و ساختن اشعار مرثیه از زمان صفویه وجود داشته است، حتی گفتهاند که تشکیل مجالس عزا و اقامه مجامع سوگواری واقعه کربلا، بلافاصله از همان زمان شروع شده که تا زمان حاضر دوام یافته است. صفویه در ترویج تشیع و اقامه مراسم عزاداری بسیار اهتمام ورزیدند، اما این که تشکیل این مجامع مولود آن زمان باشد، به کلی خلاف واقع است و همچنین ساختن اشعار مراثی که در ابتدا به عربی بود و بعد از آن به فارسی هم رواج گرفت، از همان زمان وقوع حادثه شروع شده که تا زمان حاضر دوام یافته است.