کتابخانه مجازی ادبیات

در پهنه فراخ و گسترده شعر و ادب فارسی شاعرانی دیده به جهان گشوده‌اند که همواره بر شعر دیگران تأثیر‌گذار بوده‌اند. برخی از شاعران از شعرای قبل از خود تأثیر پذیرفته و بر شاعران بعد از خود تأثیر به‌سزایی داشته‌اند. در این پهنه گسترده سه شاعر به نام‌های فردوسی، عطار و نظامی به زعم نگارنده این مقاله تأثیری شگرف بر دیگران داشته‌اند اما در بین این سه تن حکیم نظامی در سرودن هفت پیکر چنان که در این مقاله به وضوح نشان خواهیم داد از هفت خوان فردوسی تأثیر پذیرفته، چرا که حکیم نظامی چنان که از ابیات مختلف پراکنده در لابه‌لای آثارش بر می‌آید همواره سر برابری با حکیم فردوسی داشت و گاه خود را برتر از او نیز معرغی کرده است. در این مقاله کوشیده‌ایم تا تأثر حکیم نظامی از هفت خوان فردوسی را به تکیه بر شباهت‌های موجود میان هفت خوان و هفت پیکر را بعینه نشان داده. از شباهت‌های محتوایی هفت پیکر با هفت شهر نیز سخن برانیم.

داستان گذشتن پهلوان از چند مرحله دشوار و پر خطر براي رسيدن به مقصودي معين، يک بنمايه کهن هندواروپايي است که مضمون يا الگوي هفت/ چند خان ناميده مي‌شود. مبناي اساطيري ـ آيينيِ اين بنمايه، تشرف/ آشناسازي دلاور نوبرنا و اثبات بلوغ پهلواني اوست. در روايات پهلوانيِ ايران غير از رستم و اسفنديار در شاهنامه، يلاني چون فرامرز، شهريار، هماي، رستم (براي بار دوم)، بهمن، سام، جمشيد و جهان بخش نيز از چند (پنج، شش، هفت و ده) خان مي‌گذرند. اين مضمون در داستان‌هاي غير ايراني ـ بويژه اساطير و حماسه‌هاي يوناني ـ هم شواهد متعددي دارد. استفاده از عناصر اساطيري و عجايب المخلوقات افسانه‌اي در کنار سختي‌ها و بلاياي زمانِ ايجاد و رواج اين داستان‌ها به عنوان موانع و دشواري‌هاي هر خان، وجود دو يا سه راه در برابر پهلوان، بودن راهنما و همراه براي دلاور در مسير چند خان و قرار گرفتن اژدها در منزل سوم از نکته‌هاي درخور ذکر روايات ايراني هفت/ چند خان است. وجه اشتراک هفت خان حماسه با هفت وادي سلوک و هفت مرحله مهري عبور از آزمون‌ها و دشواريي‌هايي براي نشان دادن کمال و دستيابي به هدف يا مقامي والاست و اين هر سه را بايد بازتاب‌هاي جداگانه يک مضمون ديرين ـ بدون تاکيد بر ارتباطي از گونه تاثير و تاثر ميان آنها ـ دانست. نکته ديگر اينکه املاي سنتيِ هفت خان در گذشته ادبي و فرهنگي ايران غالبا هفت «خوان» بوده و محتملا خود فردوسي نيز ترکيب را به همين صورت نوشته است ليکن به دلايلي وجه هفت «خان» درست است و بيرون از متن انتقادي شاهنامه آن را بايد هفت «خان» نوشت.