منشآت میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی بی گمان یکی از شاهکارهای نثر فارسی است. نویسندگی او نیز به ایجاب ضرورت کار بوده، نه از راه تفنن و هنر نمائی، او نوشته های خود را غالباً سرسری و با عجله انشاء می کرده و قلم می زده است با این همه، نوشته هایش از ذوق و حسن و سلیقه مایه ی وافر دارد. کتاب منشآت از دو نظر حائز اهمیت و اعتبار است: نخست ارزش ادبی منشآت؛ قائم مقام به مقدار زیادی از عبارات متکلف و متصنع و مضامین پیچیده و تشبهات بارد و نابه جا کاست و تا اندازه ای انشای خود را، به ویژه در مراسلات خصوصی به سادگی و گفتار طبیعی نزدیک ساخت. این اتفاق در روزگاری روی داد که نثر فارسی حتی در نامه نگاری ها به حدی مصنوع و متکلف شده بود که خوانش آن ها را دچار مشکل می کرد و ادراک مقصود نویسنده بسیار سخت و مشکل می شد. و دوم اهمیت تاریخی منشآت؛ درباره اهمیت تاریخی منشآت می توان گفت آیینه تمام نمائی است که حقایق اوضاع اوایل عهد قاجار را بی کم و کاست و عاری از حب و بغض و تزویر و ریا و خویشتن داری منعکس می نماید. در مجموع درمورد منشآت می توان گفت: قائم مقام نثر فارسی، که در آن زمان پر از مبالغه و تملق و عبارتپردازیهای عربیِ مسجع، پیچیده و دور از ذهن بود و روز به روز در فرمانها و مراسلات رو به انحطاط میرفت را به نثر فصیح و روان برگردانید و پس از او بسیاری از منشیان دوره قاجار سبک او را تقلید کردند و به روش او به نگارش پرداختند. برخی از ادبا و علما، قائم مقام را تا درجه ی نجات دهنده ی نثر فارسی در دوره ی قاجار بالا می برند و با رجوع به متون آن عصر و دوره پی می بریم چنین گفتاری پُربیراه نیست. همچنین او در شعر نیز استعداد شگفتآوری داشت اما اثر جاویدانش منشآت است. مجموعه رسائل و منشآت قائم مقام، که حاوی چند رساله، نامههای دوستانه، عهد نامهها و وقفنامههاست و محمود خان ملک الشعراء مقدمهای بر آن نوشته، به اهـتمام شاهزاده فرهاد میرزا در سال 1206 ه.ش (۱۲۴۲ ه.ق) در تهران به چاپ رسید.
در این کتاب به نمونه های مختلفی از نامه های مبنی بر احتیاجات زندگی برمیخوریم که با مطالعه و ممارست آن میتوان نامه های خوب تنظیم و مطالب خود را به طریق بهتری به مخاطب رساند.
به تجربه ثابت شده است که اغلب علاقمندان و دانشجویان در موقع تحریر و تنظیم نامه در مورد چگونگی و اسکلت بندی آن، جای صحیح آدرس ها، تاریخ، جای مناسب به کارگیری عبارات سلام و تعارف، متن نامه، پایان نامه و عبارات مربوطه آنها، تنظیم اصولی پاکت نامه، و به طور کلی نحوه علامت گذاری دچار اشتباه می شوند. از طرفی به کارگیری صحیح واژگان و اصطلاحات بازرگانی، برای عمده دانش پژوهان خالی از اشکال نیست، از این رو به تهیه و تالیف این فرهنگ که از مدتها پیش مورد درخواست صاحب نظران، اساتید، کارشناسان اقتصادی و اجتماعی و کلیه دانشجویان و علاقمندان بود و جای خالی آن در جامعه اقتصادی و فرهنگ پرور و ادب دوست ما احساس می شد، مبادرت گردید و مولف را بر آن داشت که اطلاعات و تجارب چند ساله خود را در زمینه فرهنگ نامه نگاری و بازرگانی به صورت مجموعه فعلی درآورده و در اختیار کلیه خواستاران و مشتاقان قرار دهد.
این کتاب، مشتمل بر اشعار فارسی و عربی ابوالقاسم قائممقام فراهانی (متوفی 1251ق)، متخلص به ثنایی است. در ضمیمه این کتاب اثر دیگر قائممقام با نام مثنوی جلایرنامه آمده است. کتاب مشتمل بر سه بخش است: مقدمه مصحح با عنوان گوشههایی از زندگی پرفرازونشیب قائممقام فراهانی؛ اشعار پارسی و تازی او مشتمل بر 1606 بیت پارسی و 87 بیت عربی؛مثنوی جلایرنامه، شامل 1124 بیت که بر اساس نسخه استاد وحید دستگردی بهوسیله نگارنده تصحیح و تحشیه شده و منضم به این دیوان است. در بخشی از این مقدمه، به خدمات قائممقام پرداخته شده است. از جمله مهمترین خدمات قائممقام، خدمت به فرهنگ کشور بوده است؛ بدین معنی که سیاق و عبارات و نوشتههای ایران را که از زمان صفویه رو به انحطاط گذاشته بود و مبدل به عبارتپردازیهای مغلق شده، تغییر و تبدیل به عبارات سهل و ساده داده است و در واقع میتوان قائممقام را معمار نثر جدید فارسی به شمار آورد و منشآت وی گواه صادقی بر این مدعاست. قائممقام نهتنها در نثر، بلکه در شعر نیز قدرتی بسزا دارد و در این فن هرچند که شاگرد مکتب شعرای خراسان است، اما مانند نثر، صاحب ابتکار و تصرف و شیرینکاری و تجدد است؛ خاصه در اشعاری که قصدی خاص دارد و میخواهد چیزی بگوید و مطلبی بپروراند.
نسخ مختلف دیوان شعر قائممقام (در زمان چاپ این کتاب) بیش از هزاروپانصد بیت نبوده، ولی در این کتاب به وسیله تتبع در 24 کتاب خطی و جنگ دیوان شعر حدود سه هزار بیت جمعآوری شده و به نام ضمیمه سال دهم مجله ارمغان منتشر شده است. در ابتدای کتاب نیز شرح حال قائممقام توسط میرزا عبدالوهاب خان قائممقامی (از آشنایان قائممقام) آورده شده است.