کتابخانه مجازی ادبیات

رباعيات خيام مجموعه شعرهاي عمر خيام در قالب رباعي است كه در سده‌هاي پنجم و ششم هجري به زبان فارسي سروده شده‌اند و عمدتاً بيانگر ديدگاه‌هاي فلسفي او مي‌باشند. به دليل آن‌كه اين اشعار از منابع گوناگوني گردآوري شده‌اند، در صحت بعضي از آن‌ها نظر يكساني وجود ندارد. با اين حال مضمون رباعيات خيام را به طور كلي مي‌توان به پنج بخش تقسيم كرد: ۱. رازهاي جهان هستي؛ ۲. ناگزيري‌هاي زندگاني (سرنوشت، بي‌وفايي دنيا، مرگ و خاك و گِل ما)؛ ۳. پرسش‌ها؛ ۴. چگونگي زندگاني اجتماعي؛ ۵. دَم‌هاي خوش زندگاني؛ ...مرحوم كيوان قزويني شرح عرفاني مبسوطي بر رباعيات خيام نگاشته و ساحت او ر از آلودگي دنياپرستان پاك گردانيده است. در اين كتاب چهارصد رباعي خيام با شواهد و امثله فارسي و عربي, به گونه‌اي مفصل شرح داده شده است

میراث اسلامی ایران مشتمل بر مجموعه بزرگی از رساله‌های کوچک خطی در موضوعات مختلف، در بین سال‌های‌ 1373‌ تا‌ 1378 در طول 6 سال‌ به کوشش رسول جعفریان گردآوری و منتشر شده است. نویسنده در مقدمه کتاب هدف خود را نشر رساله‌های چاپ‌نشده در زمینه اسلام و ایران دانسته است. مجموعاً‌ در‌ این ده جلد (دفتر) 223 عنوان رساله (گرچه در مقدمه مجلد 10، گردآورنده‌ تعداد‌ آن‌ را 221 عنوان و در فهرست انتهای جلد دهم 222 ذکر کرده است) به چاپ رسیده‌ است که از این 223 عنوان، 204 عنوان‌ رساله خطی و 18 عنوان‌ فهرست کتابخانه‌های کوچک و کتاب‌شناسی و معرفی نسخه است. یک‌ مقاله‌ نیز در مجلد دوم از مرحوم عبدالعزیز طباطبایی درباره شخصیت علمی و مشایخ شیخ طوسی به‌ چاپ‌ رسیده است. شیوه ارائه رسالات به‌این‌ترتیب است که در ابتدا‌ در‌ بخشی که‌ عنوان «درآمد» دارد، مصحح شرحی درباره مؤلف رساله، موضوع و محتویات آن نگاشته است و نسخه یا نسخه‌های مورد استفاده خود را نیز معرفی کرده است. البته ظاهراً در‌ چاپ‌ این مجموعه نسبت به‌ موضوع اخیر حساسیت زیادی وجود نداشته است، زیرا در برخی از رسالات مصحح محترم هیچ اطلاعی از ویژگی‌های نسخه‌ خطی‌‌ مورد استفاده، تاریخ کتابت، محل‌ نگهداری‌ و شماره آن به دست‌ نمی‌دهد. نویسنده در مقدمه کتاب هدف از نشر این مجموعه را نشر رساله‌های فارسی دانسته است؛ اما به دلیل نقش محوری زبان عربی در فرهنگ اسلامی کشور ما ایران چند رساله‌ عربی‌ نیز‌ در هر دفتر تصحیح و چاپ شده است که‌ تعداد‌ آن‌ها از مجموع 204 رساله چاپ‌ شده 47 رساله است و بقیه رسایل فارسی‌ هستند‌. به‌ لحاظ‌ موضوعی‌ رسایل منتشر شده از تنوع نسبی برخوردارند‌. گرچه‌ با‌ وجود‌ این‌ تنوع‌ از رسایلی در موضوعات تاریخ علوم پایه و پزشکی در این مجموعه اثری نیست. عمدتاًً رساله‌های چاپ شده‌ فارسی در موضوع تاریخ و سفرنامه هستند. اما به‌هرحال در مجموع‌‌ این 10 جلد رسایلی با موضوعات فقه، کلام، ادبیات، سیاست، جامعه‌شناسی، اصول فقه، عقاید، تفسیر، عرفان و رجال وجود دارد.

متون کهن، به ویژه متون پیش از حمله مغول، همچون گنجینه‌هایی از واژه‌ها و اصطلاحات، پشتوانه‌ای استوار برای زبان فارسی امروز به شمار می‌آیند. گونهکهن بسیاری از واژه‌ها را می‌توان در این متن بازجست. بسیاری از واژه‌ها، که امروز نشان آنها را تنها می‌توان در فرهنگ‌های لغت جست، در متن‌های قدیمی یافت می‌شوند. حتی گاهی می‌توان واژه‌هایی در این کتاب‌ها پیدا کرد که در فرهنگ‌های موجود اثری از آنها نیست. در این میان، جایگاه متن‌های کهن علمی، از آن روی که سرشار از اصطلاحات علمی‌اند، در روزگاری که نقش زبان فارسی به عنوان زبان علمی در هجوم واژه‌های دانش‌های گوناگون رو به ضعف می‌نهد، در خور توجه است. درست است که بسیاری از مفاهیم دانش‌های قدیم امروز نادرست و خرافی به شمار آمده و منسوخ شده است، اما می‌توان از واژه‌های علمی کهن به عنوان قالب و ظرفی برای مفاهیم علمی روز استفاده کرد.

كتاب تاريخي ـ ادبي «تاج المآثر» يكي از كهن‌ترين منابع تاريخ غوريان است كه مولف آن خود در دستگاه حكومت غوريان هند مي‌زيسته است. تاج المآثر، كه در سال 602 هجري قمري به رشته تحرير درآمده، افزون بر اهميت تاريخي از اهميت ادبي بسياري نيز برخوردار است. اين كتاب با بهره‌گيري‌هاي فراوان از صنايع ادبي و استشهادهاي بسيار به اشعار تازي و پارسي از كتاب‌هاي پيشرو نثر فني فارسي به شمار مي‌رود و به نوبه خود در آثار پس از خود تاثير قابل توجهي داشته است. متاسفانه با وجود ويژگي‌هاي منحصر به فرد اين كتاب تاريخي ـ ادبي كهن، تاج المآثر تاكنون در ايران به چاپ نرسيده و تحقيق مستقلي نيز درباره اين كتاب و نويسنده آن انجام نشده است. كوشش نويسندگان در اين مقاله بر آن بوده است تا ضمن اينكه با ديدي تحليلي و انتقادي ويژگي‌هاي اين كتاب را مورد بررسي قرار مي‌دهند، طرحي از زندگينامه مولف را نيز ـ كه در منابع به صورت ناقص و مغشوش ارايه شده است ـ به دست دهند و به سوالاتي در زمينه برخي جنبه‌هاي ناشناخته زندگي او چونان مذهب و تصوف وي پاسخ دهند.