کتابخانه مجازی ادبیات

... پیروان مذاهب مانی و مزدک خواه برای آگهی همکیشان خود یا برای تبلیغ دیگر ایرانیان، اصول و فروع و فرمانهای دین خود را در هر دوره به زبان رایج ایرانی خاه اوستا یا پهلوی و پا زند می نوشتند که به هیچ وجه نمی توان به طور تحقیق معلوم کرد آیا از اینهمه نوشته هائیکه فعلا به زبان پهلوی به ما رسیده مربط به زرتشتیان است یا خیر زیرا نام نویسنده و تاریخ تحریر این کتابها اغلب بر ما معلوم نیست و حتی در بعضی ازین نوشته ها آثار عقاید زروانیگری و مانویت و مزدکی به خوبی آشکار است. علاوه بر این همه مورخان و نویسندگان قدیم یونان و رم و کتب مذاهب سامی بدون امتیاز پیروان همه این مذاهب گوناگون ایرانی را بنام مجوس خوانده و در گذشته هر مورخ یا پژوهشگری که درباره یکی ازین مذاهب یا فرق مختلف ایرانی به تحقیق می پرداخت هرچه از هر گروهی می شنید همه را بنام دین مجوس ثبت می کرد و امروز میدانیم که مجوس طبقه ای خاص از مرم ماد بوده و نام گروهی از ایرانیان است نه نام مذهب خاص. اینک که آن فرقه های متعدد ایرانی و دینهای مختلفشان از بین رفته و تنها زرتشتیان باقی مانده اند همه آن کتابها و روایات گوناگون را بنام کتب و روایات دینی زرتشتیان تصور می کنند پس بر دانشمندان و استادان زبان و دینهای ایرانی بایسته است با ژرف نگری و موشکافی بیشتر، منابع زرتشتی را از غیر زرتشتی جدا ساخته و حتی المقدور بکوشند تا اقلا زمان آن نوشته ها را دریابند تا بدین وسیله خدمت بزرگی به فرهنگ و دین و ادب ایرانی کرده و زرتشتیان را بدون جهت متهم به دوگانه پرستی نکنند.

کتاب، مجموعه‌ای متضمن معنی کلیه لغات و ترکیبات مشکل و مهجور ترکی، مغولی، عربی و فارسی، شرح اعلام، ترجمه آیات و احادیث و اشعار و امثال عربی کتاب "تاریخ جهانگشای جوینی "است که براساس نسخه علامه قزوینی فراهم آمده است .این مجموعه در 8بخش سامان یافته است1 : "مقدمه‌ای درباره جوینی و تاریخ جهانگشا "مشتمل بر شرح حال عطاملک و معرفی اثر او از نظر ادبی و ویژگی‌های سبکی آن، 2 "مروری بر تاریخ مغول "که تقریبا اجمالی است از آنچه در تاریخ جهانگشا به تفصیل آمده، به انضمام مطالب افزون‌تری درباره سلسله ایلخانان ایران، دین و اعتقادات مغولان و اوضاع علمی و ادبی ایران در آن دوران، 3 لغات و ترکیبات و اصطلاحات (در این بخش مجموعه‌ای از لغات و ترکیبات و اصطلاحات ترکی، مغولی، عربی و فارسی فراهم آمده و معنای متناسب با متن آنها ذکر شده و جمله یا جملاتی از جهانگشا به گونه شاهد و با ذکر شماره جلد و صفحه و سطر، آمده است ;همچنین تلفظ دقیق لغات و ترکیبات با حروف لاتین مشخص شده است)4 . آشنایی با نام‌ها، جای‌ها، طوایف و فرق با توضیحاتی متناسب و در حد اطلاعات موجود و به دست آمده، 5 ترجمه عبارات عربی اعم از آیه و حدیث و شعر و مثل و...به ترتیب جلد و صفحه و سطر، 6 ترجمه و توضیح و تطبیق امثال و حکم در دو بخش امثال و حکم فارسی و عربی و به ترتیب حروف اول آنها، 7 فهرست‌های راهنما شامل فهرست‌های آیات، احادیث، ابیات عربی به ترتیب صدور ابیات، فهرست ابیات عربی، مصرع‌های عربی به ترتیب حروف اول، مصرع‌های عربی به ترتیب حروف آخر، فهرست ابیات فارسی، 8 پیوست‌ها شامل تصویر بعضی از نقشه‌ها و شجره‌نامه‌ها و اضافات بخش‌های مختلف کتاب، و فهرست منابع و ماخذ .

تاریخ جهانگشای جوینی از کتب معتبر و پر جاذبه قرن هفتم در حوزه ادب و تاریخ است .حیثیت و اعتبار کتاب در این است که مولف یا خود مستقیماً شاهد وقایعی است که نقل می کند و یا آن وقایع را از منابع دست اول تدارک دیده است و نثر پر فخامت این اثر نیز بر ارج و اهمیت آن می افزاید. نویسنده آن سال‌ها در دربار ارغون و هولاکو و پسرانش، اباقا و تگودار، دارای منصب، و گواه بسیاری از رخدادهای آن دوره بوده و برخی پیش آمدها گذشته را نیز از گواهان آن‌ها و از خاندان خود که از درباریان خوارزمشاهیان و مغولان بوده‌اند، شنیده بوده‌است. تاریخ جهانگشای تاریخ سیاسی محض نیست، زیرا نویسنده هنگام رویدادنگاری، درباره اوضاع اقتصادی، اجتماعی، بافت شهرها و موقعیت جغرافیایی آنها و اسامی قدیمی شهرها نیز توضیحات بی‌همتایی داده‌است. این کتاب یکی از منابع دست اول درباره دوران آغازین استیلای مغول بر ایران است که به دلیل اتکای بخش عمده آن بر مشاهدات نویسنده از اهمیت بسیاری برخوردار است .این اثر تاریخی در سه جلد تالیف شده است: جلد اول بعد از دیباچه ای طولانی، مشتمل بر فصلی در عادت و رسوم مغول قدیم و فصلی در قوانین وضع شده چنگیزخان، یعنی "یاسا"ست.

این کتاب از منابع معتبر در تاریخ مغول است؛ زیرا مؤلف آن سال‌ها در دربار ارغون و هولاکو و پسرانش اباقا و تگودار، صاحب منصب و شاهد بسیاری از رخدادهای آن دوره بوده و برخی حوادث گذشته را نیز از شاهدان آنها و از خاندان خود که از درباریان خوارزمشاهیان و مغولان بوده‌اند، شنیده بوده است. این کتاب افزون بر اهمیت تاریخی، از لحاظ ادبی نیز بسیار مهم است و نمونه‌ای برجسته از نثر فنی، مصنوع و فاخر دبیرانه پارسی در سده هفتم قمری به شمار می‌رود. جوینی این کتاب را حدود سال 650 قمری و شاید در 651 آغاز کرده و به سبب آنکه سالیانی چند پیوسته در سفر به مغولستان و بازگشت از آن دیار به ایران بوده است، این کار به کندی پیش رفته و در سال 658 قمری، یعنی دو سال بعد از گشوده شدن بغداد به دست هولاکو و استقرارش در ایران به انجام رسانیده است. جلد اول این کتاب شامل تاریخ چنگیز و فتوحات او، دوران سلطنت اوگتای قاآن و سلطنت گیوک‌خان؛ جلد دوم شامل تاریخ خوارزمشاهیان و قراختائیان، گورخانیان و سرگذشت حکام و شحنگان مغول در عهد اوگتای قاآن تا ورود هولاکو؛ و جلد سوم شامل تاریخ منکوقاآن و تفصیل حمله هولاکو به ایران، قلع و قمع اسماعیلیه و تاریخ ملوک اسماعیلیه الموت و شرح مذهب اسماعیلیان تا انقراض‌شان است.