کتابخانه مجازی ادبیات

در قرن سیزدهم رکود علوم ادبی محسوس است؛ بعضی نویسندگان صناعات بدیعی کتب قبل را جمع‌آوری کردند که در واقع کار آنها نوعی تقلید صرف بود، در این زمان این آثار قابل ذکر است؛ یکی کتاب مدارج البلاغه رضاقلی خان هدایت که در بعضی صناعات عین متن حدائق السحر را آورده، هر چند که هدفش مقابله با آن بوده است و دیگر کتاب ابدع البدایع از شمس العلماء گرکانی است که نویسنده با استفاده از کتب مشهور فارسی و عربی مثل حدائق، المعجم، مفتاح العلوم، تلخیص و مطول آن را نوشته و بعضی استدارکات او در آثار قبل یافت می‌شود که بیشتر نام آنها را تغییر داده است و نیز کتاب دره نجفی که در سال 1290 هـ.ش در یک هفته به طور اختصار در عروض و قافیه و بدیع به تقلید از نویسندگان قبل نوشته شد.

«دوره» در مطالعات تاريخي، مفهومي نظام بخش است و مورخان علوم و هنرها را در طبقه‌بندي اطلاعات تاريخي ياري مي‌كند. در اغلب كتاب‌هاي تاريخ ادبيات «دوره‌بندي»، اساسي‌ترين پايه بخش‌بندي و فصل‌بندي است. دوره‌بندي در علوم ادبي مانند بلاغت نيز روايي و كاربرد يافته است؛ ازجمله شوقي ضيف تاريخ بلاغت عربي ـ اسلامي را به ادواري تقسيم كرده است. در اين مقاله طرحي براي دوره‌بندي تاريخ بلاغت فارسي پيشنهاد شده است. نظام بلاغت نظري فارسي دراصل از زبان عربي گرفته شده؛ اما كيفيت و كميت اقتباس در ادوار زماني مختلف يكسان نبوده است. گاهي بلاغي‌هاي فارسي نويس خود نيز نوآوري‌هايي داشته و گاه از نظام بلاغت نظري ساير تمدن‌هاي مجاور ازجمله بلاغت هندي در بررسي زيبايي‌هاي سخن فارسي بهره گرفته‌اند. برمبناي عصر زندگي نويسندگان کتاب‌هاي بلاغت فارسي و شباهت و يكساني رويكردهايي كه در نگارش كتاب‌ها و رساله‌هاي بلاغي در پيش گرفته‌اند، در اين نوشته چهار دوره متفاوت را بازشناخته‌ايم:1. دوره بومي سازي (از قرن پنجم تا هفتم هجري) كه دوره آغازين بلاغت فارسي است و سه كتاب مهم ترجمان البلاغه، حدائق السحر في دقايق الشعر و المعجم في معايير اشعار العجم را دربرمي‌گيرد. 2. دوره شرح و تقليد (از قرن هشتم تا پيش از دوره معاصر) كه عصر شرح‌نويسي بر كتاب‌هاي دوره بومي‌سازي است. 3. دوره هندي‌گرايي (مقارن با رواج سبک هندي) كه در آن فارسي‌نويسان هند و سبك هندي مي‌كوشند سخن فارسي را به ميزان نظام بلاغي برگرفته از هندي برسنجند. 4. دوره بلاغت مدرسي (دوره معاصر) كه دوره متاخرتر است و كتاب‌هاي درسي بلاغت فارسي را شامل مي‌شود.

یکی از مهم‌ترین مآخذ تاریخ و فرهنگ و ادب فارسی در ایران و شبه قاره هند، کتاب نفایس‌المآثر اثر میر علاءالدوله کامی قزوینی است که با وجود اهمیتش، منتشر ناشده باقی مانده و به همین سبب، ارزش چشمگیر آن جز بر اهل تحقیق کمتر شناخته شده است. کتاب نفایس‌المآثر در واقع اثری تذکره گونه است و مؤلف، که از خاندانی بزرگ و پرآوازه در ایران برخاسته بود، تا حد ممکن کوشیده غالب جنبه‌های فرهنگی و هنری جامعه فارسی زبان ایران و هند را از شاعر و ادیب و هنرمند تا حاکمان و والیان و دیگران معرفی کند. شیوه کامی قزوینی در تألیف این کتاب به گونه‌ای است که در لابه‌لای مطالب، حتی به معرفی شهرها و مناطق جغرافیایی نیز، البته به کوتاهی تمام، پرداخته و بدین‌گونه کتابی تا حد ممکن جامع در معرفی جامعه فرهنگی ایران و شبه‌قاره در سده دهم هجری پدید آورده است. از آنجا که مؤلف در شمار عالمان و شاعران روزگار خود بوده، کمتر مأخذی را در این دوره تاریخی می‌توان یافت که تا این اندازه آیینه‌ای از اوضاع فرهنگی و سیاسی و اجتماعی آن روزگار، به ویژه شبه‌قاره باشد.