جامعهشناسي ادبيات يکي از جديدترين حيطهها در جامعهشناسي است. در اين حوزه اوضاع و احوال ديني، اخلاقي، اجتماعي، اقتصادي، سياسي و ايدولوژيک جامعه در ارتباط با ادبيات مورد بررسي قرار ميگيرد. در چارچوب اين حوزه به تحليل اشعار سيداشرف الدين گيلاني، يکي از شعراي محبوب دوره مشروطيت پرداختيم. در اين دوره در ادبيات شاهد مفاهيمي جديد چون «وطن»، «دولت»، «ملت»، «آزادي»، «قانون» و .... هستيم. اگر چه برخي از اين کلمات قبلا نيز در اشعار بچشم ميخورد، اما با کاربرد مدرن آنها که برآمده از انديشههاي نوين مشروطهخواهي و حاکميت مردم است بر ميخوريم. ديوان «نسيم شمال» از آن جهت انتخاب شد که تصور ميشود با توجه به کمسوادي غالب ايرانيان در آن زمان، مردم اشعاري را که آهنگين بوده و به خصوص سبک محاورهاي داشته بهتر به حافظه سپرده و تحت تاثير انديشههاي آن قرار ميگرفتند. سيداشرف الدين گيلاني از ميان مردم و از خطه شمال برخاسته بود، تمام عمر با مردم و در ميان مردم زيست و از احوال و دغدغههاي زندگي آنان اطلاع کامل داشت و به همين دليل بخوبي توانست با آنان ارتباط برقرار نمايد. از آنجا که يکي از موضوعهايي که جامعهشناسي ادبيات بدان ميپردازد، بررسي بازتاب اوضاع و احوال اجتماعي در پديدههاي ادبي است در اين پژوهش ابتدا وقايع زمان مشروطيت را در سه مقوله اجتماعي، سياسي و اقتصادي طبقهبندي کرديم، سپس محتواي اشعار ديوان را در اين مقولهها قرار داديم، از انطباق مضامين ديوان با وقايع تاريخي به اين نتيجه رسيديم که شاعر، وجدان آگاه زمانه خود بوده است و نابسامانيها، اميدها، اختلافات طبقاتي، فقر، مشکلات خانوادگي و ... را بخوبي در اثر خود منعکس کرده است.
به مناسبت وفات سیدحسن تقی زاده یادنامه ای منتشر شده است با مقاله ای از سناتور دکتر شفق.عنوان مقاله عبارتست از: تقی زاده و مشروطیت. این یادنامه در سال 1349 منتشر شده است
لویس کوزر در زبان انگلیسی دست به ابتکار جالبی زده است؛ او مفاهیم اساسی جامعهشناسی را مانند نقش، پایگاه، فرهنگ و ...، به جای اینکه با زبانی خشک و کسلکننده متعارف جامعهشناسان بیان کند، آنها را با قطعاتی از ادبیات جهان توضیح میدهد. پیروی از این روش در بررسی دیوان نظامی گنجوی در این کتاب انجام گرفته است. این کتاب در واقع پایاننامه نویسنده است که به راهنمایی دکتر اسعد نظامی انجام گرفته است. در واقع در این کتاب بخشهایی از کتاب «جامعه شناسی» کوزر ترجمه شده و برخی از مفاهیم اجتماعی در خمسه نظامی تبیین شده است.
برنو بتلهايم در کتاب «روانکاوي افسانههاي پريان»، تفسيري روانکاوانه از اين افسانهها ارايه ميدهد. اين کتاب به محض انتشار در غرب، مخاطباني بسيار پيدا کرد. بتلهايم در اين اثر، با الهام از فرويد، به تحليل روانکاوانه عناصر افسانهها پرداخته، نشان ميدهد که چگونه اين داستانها به حل مشکلات کودکي و رشد شخصيت کودک کمک ميکند. در اين مقاله نويسنده از نگاه جامعهشناس، سعي دارد تا نشان دهد، در زماني که جامعه درکي از کودکي نداشته است، نميتوانسته براي کودک افسانه و داستان بسرايد؛ نيز نشان دهد تفسير روانکاوانه کودکي مربوط به جامعه مدرن ميشود، حال آن که اين افسانهها در جوامع ماقبل مدرن پديد آمده است.