افصح المتکلمين سعدي شيرازي، خداوندگار غزل عاشقانه پارسي است که توفيق يافته است عاليترين و زيباترين احساسات آدمي را با محوريت عشق و دوستي به زبان شعر بيان کند و در اين راه کسي را ياراي رقابت با او ـ در نوع خود ـ نيست. اين غزلها البته به واسطه گرايش شيخ به اخلاق و آدميت و نيک رفتاري، که در «گلستان» و «بوستان» و مواعظ به آنها توجه بيشتري داشته است ـ از رويکردهاي اخلاقي و انسانساز خالي و بيبهره نيست. مقاله حاضر بر آن است تا رگه هايي از گرايش به اخلاق در غزل عاشقانه سعدي را نشان دهد و بر اين نکته تاکيد کند که اخلاق در آثار سعدي بر پايه عشق است و دوستي و عشق نيز بر بنياد اخلاق و انسانيت است. در اين صورت شيخ توفيق يافته است به بهانه مضامين عاشقانه و احساسي، تعليم اخلاق مردمي را هم در مکان توجه قرار دهد.
بوستان، همتای جاودانهی گلستان، با این تفاوت که منظوم است. این منظومهی چهارهزار بیتی همانند گلستان داستان به داستان و مواعظ شیرینی در آغاز یا انجام هر داستان در آن آمده است. وزن این منظومه، همانند شاهنامهی فردوسی (بحرمتقارب) است. این اثر درخشان هممانند گلستان مخاطب عام و خاص دارد و مطبوع هر طبعی است، و بیش از هفتصد سال است که در اقلیم فارسی زبان (علاوه بر ایران، شبه قارهی هند، افغانستان و آسیای میانه به ویژه سمرقند و بخارا و تاجیکستان) در مکتبخانهها و سپس در عصر جدید در آموزشگاهها و مدارس عالی و دانشکدهها کتاب درسی آموزشی است و مهمترین درسی که میدهد درس زندگی است. بوستان مشتمل بر 10 باب است : 1. در عدل و تدبیر و رای 2. در احسان 3. در عشق و مستی و شور 4. در تواضع 5. در رضا 6. در قناعت 7. در عالم تربیت 8. در شکر بر عافیت 9. در توبه و راه صواب 10 .در مناجات و ختم کتاب.
سخنان مرد اخلاص و عمل و علم، امام علی (ع) از همان قرنهای اولیه تاریخ اسلام همواره پشتوانه فکری نویسندگان و شاعران بوده است و گذشته از بهره هایی که محققان و مولفان نامبردار ما از این سرچشمه غنی و گنجینه گران مقدار برده اند آثار درخشان و عظیمی از جمع و تالیف و شرح و ترجمه این سخنان پدید آمده است. بخش کوچکی از این آثار کتب و رسایلی است که صاحبان ذوق و شاعران فارسی زبان با به نظم درآوردن مضمون سخنان آن امام همام ساخته و پرداخته اند. رساله حاضر را نیز باید از زمره این سلسله محسوب داشت. نویسنده در جستجویی که در پیرامون سخنان علی (ع) در متون فارسی داشت در گیرودار کار "مطلوب کل طالب من کلام علی بن ابی طالب" رشیدوطواط و جستن دستنوشته های موجود آن، به نسخه ای از این رساله رسید و آن را مطلوب خود و رساله ای دلنشین یافت و از این رو در صدد تصحیح آن برآمد ...
اين مقاله به بررسي تركيب «كار چراغ خلوتيان» در غزلي از حافظ با مطلع: ساقي بيا كه يار ز رخ پرده برگرفت كار چراغ خلوتيان باز در گرفت اشاره ميكند در بيشتر شرحهايي كه با موضوع شعر حافظ در دست است، اين تعبير به معني «رونق گرفتن كار» و با توجه به ديگر واژگان بيت به معني «روشنشدن خلوت عاشقان با چهره نوراني معشوق» آمده است. در مقاله حاضر با ارايه شواهدي از متون ادب فارسي نشان دادهايم كه يكي از معاني واژه كار به معني پارچه و بافته شده (منسوج) است كه در اينجا ميتواند به معني فتيله چراغ باشد؛ بنابراين كار چراغ يعني فتيله چراغ، كه در اين صورت ميان بالا رفتن حجاب از چهره معشوق با بالا آمدن فتيله چراغ به خلوت نشستگان تشبيهي زيبا، به وجود ميآيد. همچنين نشان دادهايم كه در سراسر ديوان حافظ واژه كار با واژهگان ديگري كه مرتبط با پارچه است مانند طراز، بخيه، پرده، نقش، كارگاه و … به تناسب همراه شده است.
در اينکه سخن گفتن از حماسهسرايي و گذشته پهلواني و اسطورهاي ايران زمين ويژگي برجسته و اصلي در سبک خراساني است ترديدي نيست و در اين دوره درخشان، ياد کرد از ايران باستان و حماسههايش تا قرن پنجم با شدت و سرعت ادامه دارد و پس از آن رو به کاستي مينهد. با فرارسيدن قرن ششم و گشودهشدن فضاي مذهبي، عقلي و عرفاني پيش روي اهل ادب، توجه به حماسه باستاني و ملي ايران نه تنها کم رنگ شد بلکه برخي از شاعران به نفي پهلوانان و قهرمانان حماسي و برتر شمردن اسوهها و نمونههاي مذهبي پرداختند و آنان را بر قهرمانان شاهنامه ترجيح دادند. فضاي شعر ستايشي نيز به گونهاي پيش رفت که در نظر برخي شاعران، فضايل و خصايل ممدوح برتر از ويژگيهاي رستم و ديگر پهلوانان حماسي تلقي شد. مقاله حاضر نگاهي اجمالي به دنياي شاهنامه در سبک عراقي (قرنهاي ششم تا هشتم) خواهد داشت و ارزش تعليمي شاهنامه را از نظر شاعران و اديبان بررسي خواهد کرد.