جايگاه غم و شادي به عنوان مهمترين حالات روحي انسان در زندگي او آشکار است. شاعران عارف ايراني در آثارشان مفصلا به غم و شادي و انواع و جلوههاي آن پرداختهاند که با بررسي آن علاوه بر شناخت تفکر آنان در مورد غم و شادي انسان، ميتوان به ارائه راهکارهايي براي رساندن انسان به شاديهاي حقيقي و غير زودگذر پرداخت. سنايي غزنوي به عنوان اولين شاعر عارف ايران، در کلياتش به تفصيل به انواع غم و شادي پرداخته و غمهاي محمود (غمهايي که انسان را به شادي ميرساند) و شاديهاي محمود (حقيقي و بادوام) را از غمهاي مذموم (غمهايي که در ظاهر با اهميت هستند اما انسان را دچار شديدترين اندوهها ميکنند) و شاديهاي مذموم (زودگذر و فريبنده) جداکرده و مصاديق و موارد هريک را مفصلا بيان کرده است. در اين مقاله با روش تحليل محتوايي ديوان سنايي به بررسي انواع غم و شادي محمود و مذموم در شعر سنايي ميپردازيم و انديشه وي را درباره غم و شادي بيان ميکنيم.
در مقاله پیش رو به معرفی و توضیح اصطلاح «باده سپندانی» پرداخته شده است. شاعران فارسی زبان در چند بیت به این نوع باده اشاره کردهاند، اما تاکنون معرفی دقیقی از آن ارائه نشده است. این باده که با استفاده از سپندان (=خردل) به عمل میآمده، ظاهراً گیرایی کمتری داشته است، و همین امر باعث شده که در برخی مذهبهای اهل تسنن این نوع باده، نه به صراحت بلکه به تلویح، حلال انگاشته شود. بیگمان حنبلیان آن را حرام و حنفیان حلال میشمردهاند، اما در باب شافعیان و مالکیان ظن غالب بر تحریم است. معنای دقیق بیتهایی که این اصطلاح در آنها به کار رفته و آگاهی از خصایصی که در کتابهای عجایب و ادویه به سپندان نسبت داده شده، همچنین استناد به فقه مذهبهای اهل تسنن، ما را در یافتن تصویر روشنی از باده سپندانی یاری داده است.
يکي از حکايتهاي کتاب «حديقه» روايت جوانمردي مردي از صوفيه است. اين حکايت بيانگر يکي از اصول اساسي انديشه فتوت و آيين فتيان است. نويسنده در مقاله حاضر، درصدد کشف ماخذ اصلي اين حکايت برآمد و در طي اين جست وجو بر وي روشن شد که جز کتاب «حليه الاولياء» ابونعيم اصفهاني که به عنوان يکي از مآخذ کتاب ذکر شده، روايت فوق در ميان احاديث مروي از دو امام بزرگوار شيعه امام سجاد (ع) و امام محمدباقر (ع) موجود است و سلمي در کتاب «ذکر النسوه المتعبدات الصوفيات»، روايتي شبيه به آن را ذکر ميکند که احتمال ميرود از سرچشمههاي اصلي اين حکايت باشد. ابوالحسن هجويري در «کشف المحجوب» و شهاب الدين عمر سهروردي در «عوارف المعارف» نيز به اين حکايت اشاره کردهاند. با توجه به اينکه در روايت سلمي، زن عارف قهرمان داستان است؛ بخشي با عنوان زنان و فتوت به مقاله حاضر افزوده شد تا جايگاه زنان در فتوت و زنان فتي نيز معرفي شوند.
حکیم سنایی غزنوی از ستارگان درخشان آسمان ادب ایران و از قلههای بلند قلمرو گسترده ادبیات فارسی است. او به حقیقت سلطان البیان، شمس العارفین، بدر المحققین و خاتم الشعرای عصر خویش است. در این کتاب فرهنگ لغات و تعبیرات مثنویهای سنایی آورده شده است؛ با توجه به اینکه گفته میشود بعضی از مثنویها نظیر طریق التحقیق، عقلنامه، عشقنامه و سناییآباد منسوب به سنایی است یا در صحت انتساب آنها به سنایی تردیدهایی وجود دارد، اساس کار بر «حدیقه»، «سیر العباد» و «کارنامه بلخ» قرار داده شده و لغات و ترکیبات و تعبیرات این مثنویها ثبت شده است.
منظومه خسرو و شیرین نظامی بهترین منظومه عاشقانه او و جزء بهترین داستانهای عاشقانه شعر فارسی است. از رموز موفقیت آن، نحوه استفاده نظامی از عناصر داستان در این منظومه در قیاس با مقلدانش و دیگر داستانپردازان شعر کهن فارسی است. اگر اثر نظامی را با دیگر شاعرانی که در ادبیات کهن منظومههای عاشقانه سرودهاند، مقایسه کنیم ارزش کار نظامی مشخص میشود. از جمله ویژگیهای مثبت به کاربردن عناصر داستان در منظومه خسرو و شیرین نظامی پردازش عنصر لحن است که یکی از مصادیق اصلی این عنصر، استفاده از ایجاز و اطناب است. در این مقاله به بررسی اطناب بسط و دو مورد از آن یعنی اطناب بسط در وصف و دیالوگ، در خسرو و شیرین نظامی میپردازیم و برای مشخص شدن ارزش کار نظامی برای خوانندگان محترم، نحوه استفاده از این عنصر در اثر نظامی را با خسرو و شیرین امیرخسرو دهلوی ـ که به زعم بسیاری از پژوهشگران، بزرگترین مقلد خمسه نظامی است ـ مقایسه میکنیم.