در این مقاله فصل اول الکتاب، اثر سیبویه، در مطالعه دانش زبان بررسی میشود. در این بررسی، نخست ترجمه فارسی این فصل ارائه میشود. پس از آن، برخی از مطالب این فصل، با تمرکز بر اصطلاحهای بهکار رفته در متن اثر و با بهرهگیری از ابزارهای نظری زبانشناسی معاصر، به روش تجزیه و تحلیل مفهومی شرح داده میشود. در این پژوهش، مقایسهای میان مفاهیم این فصل از الکتاب و مفاهیم دستور نقشگرای نظاممند هلیدی انجام میشود. همچنین مفاهیم این فصل از الکتاب با برخی از نظریات ابونصر فارابی و ابنسینا سنجیده میشود. حاصل این بررسی تطبیقی دستیابی به مؤلفههایی است که شاید بتواند معرف سنت فکری دانشمندان ایرانی در حوزه مطالعه دانش زبان باشد.
ابوبشر عمرو بن عثمان بن قنبر سیبویه (۱۴۰- ۱۸۰ ه.ق) از دانشمندان ایرانی در صرف و نحو زبان عربی و پیشوای مکتب نحوی بصره بود. «الکتاب» وی، اوّلین کتاب حاوی صرف و نحو عربی و از منابع و مأخذ قابل اطمینان در این زمینه است. وی نخستین فردی بود که برای زبان عربی صرف و نحو نوشت و صداها را در این زبان مشخص ساخت. کتاب حاضر که مشتمل بر مقالات تحقیقی فارسی درباره سیبویه است حاصل کنگره جهانی بزرگداشت دوازدهمین سده درگذشت سیبویه می باشد که در سال ۱۳۵۳ در دانشگاه شیراز برگزار شد.
سیبویه بزرگترین تلاش یک محقق را در موضوع بحث خود به کار برده است تا آنجا که کتاب وی در صرف و نحو شایسته عنوان «الکتاب» و خود سزاوار لقب پیشوای نحویان است. کتاب سیبویه نهضت علمی استوار و تلاش فکری مستمری را به وجود آورد که تأثیری عظیم و فراموشنشدنی را در خدمت به زبان عربی بهخصوص و به فرهنگ اسلامی به طور عموم دربر داشت. در مقدمه این کتاب اشارهای کوتاه به اوضاع و احوال «نحو» شده است. در باب اول عصر سیبویه از جنبههای سیاسی و اجتماعی و عقلی مورد بررسی قرار گرفته است. باب دوم به زندگی سیبویه و حوادث پیشامده برای او اختصاص یافته و در باب سوم از جنبههای مختلف «الکتاب» سخن رفته است.