در غزليات حافظ، لحظههاي زمان نه همانند است و نه پيوسته. وي دو نوع زمان مقدس و نامقدس را تجربه ميکند: يکي استمرار ناپايدار ايام است؛ يعني زمان معمولي و ديگري توالي کشف و شهودها و ادراک ابديتهاکه در لحظههايي خاص با فاصله گرفتن از هستي مادي و معمولي خود به آنها دست مييابد. با ورود در اين زمان نمادين، روح حافظ با حقايق پوشيده هستي پيوند مييابد و براي وي کشف و شهودهايي رخ ميدهد. در ديوان حافظ از اين مفهوم نمادين زمان با واژههايي از قبيل دوش، دي، ديشب، سحر، سحرگه، ازل، صبحدم، بامداد و . . . ياد شده و در هر يک به تناسب مقام، يکي از تجربههاي او بيان شده که در نتيجه جذبه و الهام به آنها رسيده است. اين مقاله به منظور بررسي تعابير راز آلود زمان در غزليات حافظ به روش کتابخانهاي نوشته شده و اطلاعات به دست آمده، پس از طبقهبندي و تحليل به صورت توصيفي و با بهرهگيري از فن تحليل محتوا ارايه شده است.
کشفالمحجوب کتابیاست تعلیمی در تصوف از علی بن عثمان هجویری. از قرائن ایدون استنباط میشود که نوشتن کتاب پیش از ۴۶۵ قمری آغاز شدهاست و پس از ۴۶۹ به پایان رسیدهاست. کشفالمحجوب از قدیمترین کتابهاییاست که به زبان فارسی در تصوف نوشته شدهاست و ویژگیهای نثر دورهٔ اول زبان فارسی را داراست. کشف المحجوب از جمله قدیمیترین و معتبر ترین کتابهای فارسی در تصوف است. به نظر میآید که این کتاب یکی از مآخذ عطار در تذکرةالاولیا بودهاست. کشف المحجوب تالیف ابوالحسن علی بن عثمان بن ابی علی جُلاّبی هجویری، یکی از مهمّترین کتب صوفیّه است، هم از جهت احتوا بر امّهات مسائل تصوّف، هم از لحاظ معرّفی بزرگان فرق صوفیه، هم از نظر سبک نوشتاری و کهنگی نثر، و هم از جهت نظریات بدیع مؤلّف. کشف المحجوب، شامل سه بخش است: بخش نخست، مقدّمه مؤلف در سبب علّت تألیف کتاب. بخش دوّم، دربردارنده اطّلاعات کلّی در باب تصوّف و تراجم احوال صوفیان معروف تا زمان هجویری. بخش سوم، که در حقیقت، قسمت اصلی کتاب است و نام کشف المحجوب ظاهرا به مناسبت همین بخش بر کتاب نهاده شده، شامل یازده «کشف» است. هجویری در این یازده کشف، مسائل مختلف تصوّف را مورد بحث و بررسی قرار می دهد. کشف المحجوب نخستین بار در سال 1926 م به اهتمام ژوکوفسکی در لنینگراد انتشار یافت. چاپ قابل توجّه دیگری هم به اهتمام دکتر محمد حسین تسبیحی در سال 1374 ش در اسلام آباد (مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان) صورت گرفت.
سنایی شاعر دوران ساز تاریخ ادبیات فارسی، در نقطه عطف شعر عرفانی ایرانی قرار دارد. جان دان شاعر انگلیسی زبان آمریکایی قرن هفدهم از ویژگیهای شخصیتی و فکری مشابه سنایی برخوردار است. احوال متغیّر و روح ناآرام، شخصیت دوگانه و تراژیک، نبوغ تحول آفرین در عرصه اندیشه عرفانی، نوآوری و برجستگی در غزلسرایی و شریعتمداری در عرفان، از صفات بارز و همسان این دو گوینده بزرگ است. بر این اساس، موضوعات مهم عرفانی مشترک مانند خداشناسی، عشق، کشف و شهود، توبه، فنا و مرگ از دیدگاه سنایی و دان در این مقاله مطالعه میشود.
خواجه عمادالدین علی بن محمود، مشهور به عماد فقیه کرمانی، دانشمند و عارف شاعر پارسیگوی مشهور ایرانی عصر تیموری است. وی از معاصرین حافظ و ستایشگران آل مظفر است که در میان آنها بهویژه به شاه شجاع ارادت فوقالعادهای داشته است. این کتاب دربرگیرنده مجموعه مقالاتی است که به مناسبت همایش بزرگداشت خواجه عماد فقیه کرمانی در سال 1381 در کرمان برگزار گردیده بود. عناوین برخی از نوشتارهای کتاب بدین ترتیب است: عماد فقیه شاعری عاشق/ حسین آقاحسینی، تصوف و عرفان قرن هشتم هجری و عرفان خواجه عماد کرمانی/ علیاوسط ابراهیمی، صعود هنری غزلیات عماد/ محمدصادق بصیری، ز کوی سلامت گرفته کناری/ مهدخت پورخالقی چترودی، صور خیال و زیباییهای آن در شعر عماد/ نرگس جابری نسب، محبتنامه و مناظرههای خواجه عماد/ محمدحسین خسروان، وزن عروضی و تبلور عاطفه در غزل خواجه عماد کرمانی/ مریم خلیلی جهانتیغ، جایگاه عماد فقیه کرمانی در دهنامه سرایی/ ابوالقاسم رادفر و ..... .
این کتاب دربرگیرنده گزیدهای از بیست کتاب مهم عرفانی است. در ابتدا و در بخش درآمد کتاب، به اختصار سیر تاریخی آثار عرفانی و گونهها و موضوعات و سایر مباحث این نوع ادبی معرفی شده است. در گزینش هر قطعه این ملاکها مدنظر بوده است: زیبایی، شیوایی و آسانفهمی؛ درونمایه و محتوای ارزشمند؛ منطقی و پذیرفتنی بودن؛ میزان اهمیت در اندیشههای عرفانی؛ کمک به درک سیر تکامل اندیشههای عارفانه. برای فراهم شدن سهولت درک مضمون هر قطعه، به آن عنوانی داده شده است.