هزار و يک شب يکي از متون ادبي چند مليتي است که زنان در آن حضوري روشن و فعال دارند. قهرمان قصهها زني با تدبير و هوشيار است که با نقل قصههايي هوشمندانه، پادشاهي خودکامه و مستبد را به پايگاه خودآگاهي ميرساند. روند قصهگويي شهرزاد در طي هزار و يک شب و مقايسه مضامين قصهها با توجه به ريختشناسي و اجزاي سازاي آنها نشان ميدهد که وي در اجراي اين حرکت بشر دوستانه و ايثار در جهت نجات جان خواهران سرزمينش کاملا هوشمندانه قدم گذاشته است. بررسي قصهها بر اساس همبستگي اين سازهها با يکديگر کمک شاياني به درک شگردهاي قصهگويي شهرزاد نموده است. اين پژوهش نشان ميدهد که سير قصههاي هزار و يک شب، تکرار دو بخش قصه مدخل هزار و يک شب و يا همان قصه شهريار و برادرش شاهزمان است؛ اما اين فرافکني سيري تکاملي به خود ميگيرد؛ بدين ترتيب که بعضي قصهها بازتاب خيانت زنان (مانند زنان خائن شهريار و شاهزمان)، برخي ديگر قصهگويي يکي از شخصيتهاي حکايتها براي نجات جان ديگران (مانند قصهگويي شهرزاد) است. کنشمندي زنان با نشاندادن زنان قدرتمند، مکار و جادوگر در لفاف قصهها از زبان شهرزاد و يا راويان قصهها تناسبي هوشمندانه در روند قصهگويي ايجاد ميکند و وضعيت زنان بعد از گذشت و هزار و يک شب بتدريج بهبود مييابد. حتي نحوه برخورد شهرزاد و گفتگوهاي کوتاه او با شهريار در پايان قصهها نيز از روندي هوشمندانه برخوردار است که با اصول روانشناسي در درمان بيماران مطابقت ميکند.
کتاب هزارویکشب از بزرگترین یادمانهای ادبی فرهنگ اسلامی است که از بسیاری جهات همچون جامعهشناختی، مردمشناختی، روانشناختی و .... نمایشگر معتقدات و آداب و رسوم و باورهای مردمی و اساطیری جوامع عرب و اسلامی در دوران دراز بوده است و بهویژه از مهمترین و دلپسندترین منابع برای شناخت بینش آن جماعات از کار عشق و عاشقی و مهر و مهرکاری است. درباره مدخل این کتاب، یعنی داستان شهرزاد و شهریار پژوهشهای کمتری صورت گرفته است؛ چنانکه گویی شخصیتهای رنگارنگ قصهها، شخص شهرزاد و سرگذشتش را در سایه انداخته است. نویسنده در این کتاب به بررسی این داستان پرداخته است.
کتاب هزارویکشب یا الف لیلة و لیلة که اغلب مردم آن را به اختصار الف لیل مینامند و به همین نام میشناسند، یکی از کتابهایی است که در طومار آثار فکری و قلمی بشر به عنوان شاهکار به ثبت رسیده و گرچه بیشتر دارای صبغه ایرانی و اصلا زاده افکار دانایان این سرزمین است ولی امروز در شمار کتابهای معدودی است که مجموع آنها ادبیات جهانی را شکل میدهد. این کتاب که امروز در شمار معروفترین کتابهای فارسی است، ترجمهای است که از سال 1260 هجری به امر بهمن میرزا پسر عباس میرزا نایبالسلطنه به وسیله ادیب معروف عصر عبداللطیف طسوجی تبریزی در مدتی قریب به چهار سال به جامی زیبای زبان شیواری فارسی آراسته شده و اشعار فارسی آن به وسیله افصح الشعرا سروش اصفهانی به جای اشعار عربی که در اصل کتاب الف لیلة و لیلة عربی بود، انشاء یا انتخاب و در متن کتاب گنجانیده شده است.
حکیم سنایی غزنوی از پایه گذاران ادبیات منظوم عرفانی زبان فارسی است. مثنوی حدیقه الحقیقه محتوایی عرفانی همراه با لطایف و اسرار حکمی دارد و الهی نامه، فخری نامه و حدیقه الحقایق نیز خوانده می شود. این اثر از نامدارترین منظومه های سنائی می باشد و در طول سدههای متوالی مورد قبول مردمان بسیاری بوده است. این مثنوی که سرودن آن در سال 525 قمری به پایان رسید، در تاریخ ادب و عرفان فارسی، باب تازهای را در سرودن منظومههای عرفانی گشود. حدیقه الحقیقه در ده باب و ده هزار بیت سروده شده و توحید، مدح پیامبر و خاندان او، خرد یا عقل کل، ستایش دانش، عشق و دلداگی حقیقی، پرورش عقل کل، ناپایداری زندگی زمینی، اخترشماری، دوستی و دشمنی موضوعات آن را تشکیل می دهند. از آخرین باب حدیقه نیز اطلاعات نسبی درباره زندگی شاعر به دست می آید. کتاب پیش رو با تصحیح و مقدمه مریم حسینی در سال 1382 توسط مرکز نشر دانشگاهی در دسترس علاقمندان قرار گرفت.
توجه به ارزشهای آثار والا و بررسی ویژگیهای ادبی و هنری آنها همواره مورد توجه اندیشمندان و منتقدان بوده است. شارل آگوستن سنتبوو (1804ـ 1869 م) از پیشروان منتقدان این حوزه بود که به طور خاص و با رویکردی تازه به موضوع آثار کلاسیک ـ در مفهومی نو ـ پرداخت. وی در جستاری که از آثار برجسته ادبی به دست داد، به مؤلفههایی توجه کرد که سبب میشود اثر ماندگار و به تعبیر خاص وی، کلاسیک شود. توجه به محتوای اثر و سهمی که در اعتلای روح انسانی، در سنجش اثر کلاسیک مورد توجه سنتبوو بوده است. سنتبوو اثر کلاسیک را اثری میخواند که ـ به واسطه ظرفیتهای برتر خود ـ زمان را درمینوردد. در این نوشتار، رویکرد سنتبوو درباره اثر کلاسیک و وجوه مختلف آن بررسی شده است.