کتابخانه مجازی ادبیات

سِندبادنامه یا کتاب حکیم سندباد یا داستان هفت‌وزیر، داستانی قدیمی است که ظاهرا از هندی به فارسی آمده و در زمان ساسانیان به پهلوی ترجمه شده است. این کتاب نخست به دستور نوح بن منصور سامانی توسط خواجه عمید ابوالفوارس فناروزی به فارسی دری ترجمه شد و آن را به عربی نیز ترجمه کردند تحت عنوان «حکایة الملک المتوج مع امراة الملک و الحکیم السندباد و سبع الوزراء و حکایة کل واحد منهم» . در قرن ششم محمد بن علی ظهيري سمرقندي- از مترسلان و کاتبان ایرانی در قرن ششم هجری - ترجمه‌ای فارسی از سندبادنامه نمود و این اثر پس از او شهرت بسیاری پیدا کرد. کتاب سندبادنامه در موضوع آداب کشورداري و رفتار با رعيت است و از حيث ترکيب و ساختمان شبيه کليله و دمنه يعني يک داستان اصلي که در ضمن آن حکايت‌ها و قصص ديگري نيز مي‌آيد و آن داستان اصلي شبيه داستان سياوش و سودابه و قصه يوسف و زليخاست. سندبادنامه ظهیری سمرقندی که شامل یک حکایت اصلی و سی و سه حکایت فرعی است, علم اداره مملکت و رفتار با رعیت بیان شده است. سبک قصه در قصه به مؤلف امکان داده است که حکایات متعدد تمثیلی را در اثر خود وارد کند که هدف کلی آنها پند و اندرز است. سمرقندی اين کتاب را با استفاده از آيات قرآن، احاديث، ابيات و امثال فارسي و عربي، صنايع مختلف ادبي و ... آنگونه که در آن دوره معمول بوده است، به نثر فني آراسته است.

از میان چندین ترجمه سریانی از متون میانه(پهلوی) ترجمه سریانی سه متن سندبادنامه، اسکندرنامه و کلیله و دمنه در دست است و که‌ نزدیک‌ترین و کهن‌ترین ترجمه به متن اصلی فارسی میانه محسوب‌ می‌شوند. در این مقاله پس از شرحی کوتاه درباره ترجمه سریانی سندبادنامه، به ترجمه سریانی کلیله و دمنه پرداخته شده است. ترجمه سریانی کلیله و دمنه ترجمه‌ای است از متن هندی کهن پنجه تنترا. از مجموعه ترجمه فارسی میانه آن در دوازده باب که اکنون ابوابی از آن از دست رفته تنها پنج باب آن با پنجه تنترا مطابقت دارد. متن سریانی جدید کلیله و دمنه در قرن چهارم یا پنجم هجری از عربی‌ به سریانی ترجمه شد. مترجم نامعلوم آن ظاهرا روحانی مسیحیی بوده است‌ که کوشیده با نقل عباراتی فراوان از انجیل به این اثر رنگ‌وبویی مسیحی‌ ببخشد. این ترجمه انباشته از لغات عربی است. ترجمه سریانی قدیم کلیله و دمنه کهن‌ترین ترجمه موجود از اثر بروزیه‌ مستقیما از روی ترجمه پهلوی صورت گرفته و انبوهی از واژگان فارسی میانه‌ در آن به کار رفته است. ترجمه سریانی با دیگر ترجمه‌هایی که براساس ترجمه عربی‌ ابن المقفع صورت گرفته، گذشته از فقدان دو باب آغازین، تفاوت‌های فاحش‌ دارد. از جمله ترتیب ابواب، حفظ کتابت اسامی خاص سنسکریت با تغییرات‌ جزیی، حال آنکه در ترجمه عربی اساسمی خاصی به کلی دیگرگون شده‌اند. در پایان مقاله، اسامی ده بابی که در متن قدیم سریانی آمده به همراه‌ حکایت‌های فرعی هر باب و تفاوت‌های آنها با پنجه تنترا، متن عربی، ترجمه‌های‌ فارسی و ترجمه یونانی و ترجمه قدیم عبری کلیله و دمنه آورده شده است.

يکي از نويسندگان سده ششم ه.ق، حبيش بن ابراهيم تفليسي است که آثار متعددي از وي به زبان‌هاي تازي و فارسي به جا مانده است. آثار حبيش، که از جمله مشهورترين آنها کامل التعبير است از حيث اشتمال بر واژه‌هاي فارسي، حائز کمال اهميت است. در اين نوشتار ابتدا به معرفي مختصر کامل التعبير و بررسي سبک آن بر اساس نسخه خطي قابل اعتماد کتابخانه چلبي عبداله (مکتوب سال 772) پرداخته مي‌شود. بر اساس گفته حبيش در اين کتاب براي نخستين بار، يکي از آثار ناشناخته وي به نام «ثمارالمسائل» معرفي مي‌گردد. پس از آن، پاره‌اي از واژه‌ها يا ترکيبات نادر کامل التعبير مانند «افسرد»، «مشتن» و «ظاهره خواندن»، که در لغت نامه‌هاي فارسي مضبوط نيست و يا براي آنها شاهد و مثالي نقل نشده است، بررسي مي‌شود.

يکي از نويسندگان سده ششم ه. ق ظهيري سمرقندي، صاحب سندبادنامه و اغراض السياسه است. سندبادنامه وي در زمره معروف‌ترين آثار داستاني فارسي است که به نثر فني نگارش شده و در اسلوب پاره‌اي از متون منثور تاثير گذاشته است؛ از اين رو بررسي سبک‌شناختي آن حايز اهميت و بايسته است. در جستار حاضر بر اساس سه مقوله زبان، ادب و انديشه، آثار ظهيري بررسي شده است. در بعد زباني گفته شده است که مهم‌ترين خصيصه زباني آثار ظهيري، اشتمال آنها بر پاره‌اي از واژه‌هاي مخصوص حوزه فرارود مانند گرنج، کنانه و ... است. علاوه بر اين با نقل عباراتي نشان داده شده که فعل «ساختن» مثل «گرفتن» به عنوان فعلي آغازي، در آثار وي به کار رفته است. در بعد ادبي، گفته شده که تشخص ادبي آثار ظهيري مرهون بسامد بسيار آرايه‌هاي بديعي چون انواع جناس، ترصيع و ... است. در مقوله معني و درون‌مايه، سبب تشخص و تفرد سندبادنامه را اشتمال آن بر حکايات مکر زنان با جهت اروتيک، دانسته‌ايم.