ادبیات نمود نفسانی شاعر و ابلاغ و انتقال این نمودهاست. الفاظ، جلوه و نمود الهامها و کیفیات نفسانی شعرا می باشند و دشواری کار گویندگان در این است که کیفیات نفسانی نامحدود را در قالب الفاظ محدود و متناهی در آوردند. گذشته از ذوق و قریحه، محیط اجتماعی شاعر نیز در چگونگی شعر وی مؤثر است. علاوه بر اینکه مخاطب شعر نیز نقش بسزایی داشته. به دنبال نهضت شعوبیه و تشکیل اولین حکومتهای مستقل ایرانی، نه تنها استقلال سیاسی ایران حفظ شد بلکه زبان ملی ایران زنده گشت و بزرگترین دربار ادبی ایران در عهد سامانی تشکیل شد و زمینه ساز خلق آثاری همچون شاهنامه گشت. مضامین شعر این دوره که بیشتر مدح سلاطین و امرای دربار بود، به منظومه های درباری مشهور شده است. دکتر پوران شجیعی در این کتاب، درباره منظومه های درباری، رستاخیز ملی و شعوبیه، اوضاع اجتماعی ایران در دوره سامانی و غزنوی، شعر فارسی دوره غزنوی، مدیحه گویی، وصف بخشندگی، شجاعت و جنگجویی ممدوح، تجلی روح مذهبی و نیز وقایع تاریخی در قصاید و تغزل در قصاید درباری تحقیق کرده است. کتاب حاضر اولین بار در سال 1349 در انتشارات دانشگاه اصفهان به طبع رسید.
منظومه گنجینه الاسرار نوشتۀ عمان سامانی، دربردارندۀ یکی از بهترین و تأثیرگذارترین اشعار مذهبی در وصف امام حسین (ع) و حادثه عاشورا است. این اثر شامل سرودههای شاعر مشهور عصر ناصرالدینشاه، میرزا نورالله بن میرزا عبدالله بن عبدالوهاب چهارمحالی ملقب به تاجالشعرا و معروف به عمان سامانی و مجموعهای از مرثیهها و سوگنامهها با درونمایهای غمناک از توصیف مظلومیت شهدای حادثه کربلا است. کتاب گنجینه الاسرار به دلیل نوع و شیوه بیانش توانسته به خوبی محتوایی عرفانی را انتقال دهد و مفاهیم بزرگ واقعه کربلا را با روایتی عاشقانه به طور محسوس و ملموس به نمایش بگذارد. عمان سامانی قالب وقوع را برای سرودن و سخن گفتن از واقعه عاشورا برگزیده است. گنجینه عمان که شامل 831 بیت میشود را میتوان یک سفرنامه هم دانست، سفرنامهای که گزارشگرِ حرکت عارفانه و روحانی قافله یاران امام حسین در مسیر شهادت است.
قصیده تائیه دعبل بن علی خُزاعی، بلندترین شعر دعبل خزاعی شاعر شیعی قرن دوم و سوم در ستایش اهل بیت و بیان فضائل، خلافت، ولایت و مصائب ایشان سروده است. او این شعر را در محضر امام رضا(ع) خواند،امام از شعر او تمجید کرد و به او پاداش داد. برخی شمار ابیات را تا ۱۳۰ بیت نوشتهاند. قصیدههای مهم را در ادبیات عرب بر مبنای قافیه مینامند مانند میمیه فرزدق. از این رو، این قصیده دعبل را تائیه نامیدهاند. دعبل حدود ۱۵ قصیده و قطعه شعر با قافیه «ت» سرود و طولانیترین و مهمترین قصیدهاش نیز با همین قافیه است. این قصیده در کتابها با نام «التائیه الکبری» و «التائیه الخالده» نیز نامگذاری شده است. نام دیگر این قصیده، «مدارس آیات» است که گفتهاند این نامگذاری از خود دعبل است. چون این عبارت در یکی از بیتهای قصیده آمده، دعبل آن را بدین عنوان نامیده است.
این كتاب كه پیش درآمدی است بر بررسی تحول اشعار عرفانی در ادبیات سنتی فارسی، سیر تفكر صوفیانه را از آغاز(سدههای چهارم و پنجم هجری) تا زمان عبدالرحمن جامی(اواخر سده نهم هجری) پی میگیرد .مولف پس از بررسی رابطه تصوف و ادبیات، دامنه پژوهش خود را با توجه به چهار نوع ادبی((لطایف عرفانی))، ((موعظه))، ((شعر عاشقانه)) و ((قصهها و روایتهای منظوم رمزی)) بسط میدهد .وی احوال و اشعار شاعران صوفی مسلك را به اختصار ارزیابی میكند، ضمن آن كه آگاهیهایی درباره بسیاری از جنبههای صوری و محتوایی شعر صوفیانه در دسترس قرار میدهد .
شکی نیست که هر شاعر شیوهای خاص خود دارد و معانی متفاوت و مختلفی را در شعر به رشته نظم درمیآورد که سبک وی را متمایز از دیگر شعرا مینماید. با این همه در هر دوره خصوصیات لفظی و معنوی مشترکی در ادبیات وجود دارد که «سبک» شعر و نثر آن دوره را مشخص میکند. در این کتاب مضامین و معانی مشترک شعر پارسی از سنایی به بعد مورد توجه قرار گرفته است.