يکي از بزرگترين اشکالات فرهنگنويسي، پس از آغاز نهضت فرهنگنويسي که غالبا در شبه قاره هند آغاز شد، کمسواد بودن بيشتر فرهنگنويسان و عدم تخصص و تحقيق و تتبع آنها در متون کهن ادب فارسي است. فرهنگ برهان قاطع يکي از همين فرهنگهاست که از اشتباهات کوچک و بزرگ بر کنار نمانده است. محققاني که پيش از اين به بررسي و تحليل نواقص و اشکالات برهان قاطع پرداختهاند، غالبا به ضبط واژهها و معاني متناسب با آنها توجه داشتهاند و در باب ضبط ترکيبهاي مستخرج از اشعار قدما توجه چنداني نداشتهاند؛ اين در حالي است که برهان تبريزي در اين قسمت از کار خود نيز دچار تصحيفخواني و کژخوانیهاي فراواني شده است. اين مقاله ميکوشد آن دسته از لغزشها و تصحيفهاي برهان قاطع را که ناشي از کژخواني و تصحيفخواني اشعار خاقاني، نظامي و انوري است، بازنمايد و صورت صحيح متن را تا حد امکان ارائه دهد.
معرب واژهای است که از زبان دیگری به زبان عربی راه یافته باشد؛ خواه به همان صورت به کار رفته باشد و خواه در آن دگرگونی پدید آمده باشد. در این کتاب واژههایی که در «فرهنگ جهانگیری» و «برهان قاطع» معرب شمرده شده است، گردآوری گردیده و ترتیب الفبایی یافته است. «فرهنگ جهانگیری» واژهنامهای است که جمالالدین حسین انجوی شیرازی به نام جهانگیر پسر اکبرشاه گورکانی در هندوستان به سال 1017 هجری به پایان رسانیده است. «برهان قاطع» نیز واژهنامهای است فارسی به فارسی که محمدحسین خلف تبریزی متخلص به برهان در هندوستان به سال 1062 هجری فراهم آورده است.
تُحْفَةُ الْعِراقَیْن، نخستین سفرنامه منظوم فارسی، سروده خاقانی شروانی شاعر سده ششم قمری میباشد. تحفة العراقین که در قالب مثنوی و در شش مقاله سروده شده، شرح دو سفر خاقانی، یکی به عراق عجم و دیگری به حجاز، به قصد حج است. این موضوع با حواشی شاعرانه فراوان از جمله مناجاتها و مدح شخصیتهای سیاسی و علمی و نیز شرحی مختصر از زندگی خصوصی خاقانی همراه است. تحفة العراقین که خاقانی آن را تحفة الخواطر و زبدة الضمائر نیز مینامد، در قالب مثنوی و در بحر هزج مسدّس اخرب مقبوض سروده شده، و شامل بیش از۱۰۰‘ ۳ بیت است. این مثنوی بیانگر مشاهدات سراینده در سفر به مکه، از مسیر عراق عجم و عراق عرب است و شاعر ضمن آن به شرح دیدار خود با بزرگان شهرهای مختلف و ذکر برخی رسوم و عادات مردمان هر دیار پرداخته است. کتاب مشتمل است بر یک مقدمه منثور، ۷ مقاله، و یک خاتمه منظوم. مقالات کتاب به ترتیب عبارتاند از «عرائس الفکر و مجالس الذکر»، «معراج العقول و منهاج الفحول»، «سبحة الاوتاد»، «سواد الاوراد و خزانة الاوتاد»، «موارد الاوراد و فرائد الافراد»، «هدی المهتدی الی الهادی» و «فی وصف الشّام والموصل».
در کتاب کشف الظنون اثر با عنوان تاج المصادر به رودکی سمرقندی نسبت داده شده است. از میان محققان معاصر، سعید نفیسی و محمد دبیرسیاقی و برخی دیگر، درباره صحت انتساب این کتاب به رودکی تردید کردهاند.در اینجا بحث ما مبنی بر دلایل رد انتساب تاجالمصادر به رودکی است. خلاصه دلایل نفیسی در رد این انتساب، مطابقت نداشتن نام و لقب و سال وفات مرلف این کتاب با رودکی است و در نهایت، اشتراک نام و نسب «جعفر» بین مؤلف تاج المصادر و رودکی.
به عقیده بسیاری از محققان، شعر کمتر شاعری به اندازه نظامی دچار تحریف و تصحیف شده است و علت عمده آن نیز توجه بیش از حد عموم مردم به خمسه اوست. در این تحقیق بیتی از اقبالنامه نظامی را براساس برخی منابع تاریخی تصحیح کردهایم. همچنین به تحلیل و بررسی یک تصحیف مهم در فرهنگهای فارسی پرداختهایم.