کتابخانه مجازی ادبیات

شاه محمود نشابوری از جمله نستعلیق‌نویسان ممتاز دوره صفویه است و بسیاری از آثار او در موزه‌ها و کتابخانه‌های جهان وجود دارد. در این مقاله دو نمونه از برجسته‌ترین آثار وی معرفی می‌شود. یکی جزوه سوره فتح و مزمل، مضبوط در مجموعه نگارنده است که در تبریز برای شاه اسماعیل صفوی کتابت شده و برخلاف باور خوشنویسان آن زمان که نوشتن آیات قرآنی را به خط نستعلیق بدیمن می‌دانستند، به خط نستعلیق عالی نوشته شده است و تاریخ کتابت ندارد. دیگری قرآنی به خط نستعلیق است که به دستور شاه طهماسب اول در 945 ق کتابت شده و به دست حست بغدادی مذهب گردیده و به پادشاه عثمانی تقدیم شده است و اکنون در موزه توپقاپوسرای استانبول نگه‌داری می‌شود.

در کتابخانه مجلس مرقعی نگه‌داری می‌شود که در برگه شناسایی آن در ابتدای مرقع به آقا فتحعلی حجاب شیرازی (د: 1269ق) خوشنویس عصر قاجار منسوب شده است. حال آنکه هیچ شباهتی مبان خط حجاب و این مرقع وجود ندارد. نویسنده در این مقاله با ارائه قرائن و دلایلی سبک‌شناسانه و نیز مقایسه تطبیقی چند قطعه خط از خطوط آقا فتحعلی و میرخلیل قلندر اثبات می‌کند که مرقع مزبور مربوط به میرخلیل قلندر، خوشنویس دوره صفوی است. میرخلیل از سادات عراق عجم بود و در زمان شاه طهماسب به هند مهاجرت کرد و مدت‌ها در دربار عادلشاه ثانی (حکـ: 988ـ1037ق) والی بیجاپور بود و در سال (1027ق) از طرف عادلشاه به سفارت به دربار شاه عباس اول به اصفهان آمد. میرخلیل از سرآمدان خط نستعلیق بود و حال و هوای خط او در کمتر خوشنویس صاحب نامی دیده می‌شود و خط او با خط دیگر خوشنویسان مشهور دوره صفوی تفاوت آشکار دارد. شیوه خاص او که بسیار با صلابت و ظریف است در این مرقع به خوبی دیده می‌شود. قدرت قلم و ظرافت خط میرخلیل قلندر آن‌چنان است که می‌توان او را استادی همردیف میرعماد قزوینی، خوشنویس همعصر وی دانست.

در این مقاله آثار خوشنویسی موجود در دو موقع سلطان یعقوب‌ معرفی و مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد. بررسی آثار خوشنویسی در این دو مرقع نشان می‌دهد که بیشتر آثار موجود در این دو مرقع متعلق به قرن نهم هجری است و نام بیشتر خوش نویسان در منابع معاصر آنها یا در دوره‌های بعدی آمده است، اما شناسایی آثار مجهول با خوش‌نویسان بی‌آوازه برای پیشبرد پژوهش‌ در تاریخ خوش‌نویسی و خوش‌نویسان بسیار حائز اهمیت است. مؤلف انگیزه‌های احتمالی قطعه‌نویسی و دلایل افزایش قطعات خوشنویسی‌ را که مواد اصلی برای ساختن مرقع است در قرن نهم هجری بیان می‌کند و از آنجا که رواج خط نستعلیق مهم‌ترین محرک افزایش قطعات‌ خوشنویسی در این قرن به شمار می‌رود به بررسی وضعیت خط نستعلیق‌ در قرن نهم هجری می‌پردازد. در این مقاله برای انجام تحقیقات مختلف در زمینه خوشنویسی از آثار فارسی‌ موجود در این دو مرقع فهرستی ارائه می‌شود که شامل خوشنویسان؛ شاعران؛ آیات قرآن؛ احادیث؛ سال کتابت؛ محل کتابت؛ قطعات همانند؛ قطعات بریده‌ شده در دو مرقع؛ مفردات و مرکبات؛ عرضه داشت‌ها؛ منابع و مآخذ است. همچنین محتوای در مرقع از نظر نوع خط و تعداد آثار خوشنویسی، نقاشی و کاغذبری و تاریخ قطعات، مآخذ اشعار؛ رقم‌های خوشنویسان در سه‌ جدول ارائه می‌گردد. در خاتمه مطالبی درباره خوشنویسان چند هنری؛ رقم‌های خوشنویسان‌ و آثار چند خوشنویس بیان می‌شود و در تکمله بحث نیز مؤلف به اجمال به‌ بررسی زمان تهیه اوراق این مراقعات و رابطه تفاوت اندازه قطعات اوراق‌ اصلی با صحافی می‌پردازد.