در اقلیم ایرانشناسی هنوز نکتههایی بسیار وجود دارد که در سایه ناشناختگی مانده است و برای رسیدن به کلیت نظاممند تاریخ ادب و فرهنگ جهان ایرانی، میبایست ناشناختههای مذکور را بازجست و پیوند آنها را با شناختههای تاریخ ادب و فرهنگ بازیافت. مجموعه سایه به سایه در پی پارهای از ناشناختههای مربوط به زبان و ادب فارسی، تصوف و عرفان ایرانی و نکتههای کتابشناختی و نسخهشناسی است که در چهار بهره فراهم آمده. در این مجموعه از ضرورت تجدید تصحیح نگارشهای دب فارسی و اهمیت بازخوانی آنها به صورت انتقادی سخن رفته و از ارزشهای زبانشناسی و گونهشناسی نسخههای مشکول یاد شده و طریق بازسازی یکی از آثار ارزشمند خواجه رشیدالدین فضلالله همدانی نموده شده و به معرفی نسخههای ایرانی مهمترین اثر دیسفوریدس ـ یعنی کتاب الحشائش پرداخته شده و یکی از کانونهای ناشناخته تصحیح و ترجمه متون در ایران عصرصفوی مجال طرح یافته است.
تاریخ بشر آئینه یک سلسله مبارزه هایی است که بین طبقات مردم برقرار است و این مبارزه ها تا غلبه حق بر باطل ادامه خواهد داشت. مبارزه طبقاتی مظهر و نمایش واقعی حوادث تاریخی است که سر ترقی و تکامل هم در آن نهانست. نبرد دائمی خوبی و بدی، قدرت و حق، فقر و غنا، سرمایه و کار، تقدم و تجدد، ارتجاع و آزادی، فداکاری و خودپرستی، ظلم و عدالت و بالاخره مبارزه نور و ظلمت و یا یزدان و اهریمن است که حوادث و وقایع تاریخی را بوجود آورده است و بدون این نبرد زندگی هدف واقعی ندارد. تصدیق حالت حاضره و تسلیم در برابر سلطه و قدرت زندگی را همان اندازه فاقد روح و معنی خواهد ساخت که کسی وارد جنگ تن به تن بشود بدون اینکه کینه ای در دل داشته باشد و یا تن به زناشویی دهد درحالیکه فاقد عشق و محبت نسبت به همسر خود باشد. یکی از مظاهر حساس و جلوه های مشخص مبارزه های طبقاتی مبارزه ایست که در طول تاریخ بردگان با اربابان نموده اند و پرده های دلگداز و در عین حال لذت بخشی در صحنه اجتماع به وجود آورده اند. بردگی دوره مشخصی در تاریخ اجتماعی هریک از ملت ها گذرانده و خود یکی از دوره های فعالیت اقتصادی بشر است. تمام ملت ها "دوران اقتصاد بردگی" و یا دوره مبارزه بر علیه بردگی را در زمان واحدی نگذرانده اند و در تمام ملت ها هم بردگی حالت مشخص اقتصادی نبوده بلکه بطوری که در این مقاله ها دیده خواهد شد رژیم اقتصادی بردگی در بعضی از کشورها مانند یونان و روم با ظهور فئودالیسم از بین رفته و در پاره از ممالک دیگر مانند آمریکا و روسیه تا یک قرن پیش وجود داشته و در پاره کشورها مانند ایران از بردگان در فعالیت خاص اقتصادی یعنی تولید استفاده نمی کردند.
هاشم اعتماد سرابی نویسنده کتاب، در مورد موضوع کتاب می گوید: این نوشته ها یک قسمت از مقالاتی است که در این چند ساله در روزنامه خراسان چاپ شده است، چیزهایی که پیرامون مسائل مختلف نوشته ام. که البته مثل نماز آن مردک گلستان چیزی نبوده که به کار آید. از سستی و نقص اما چرا باز به شکل کتابی در می آید منکه هنوز از رنج شرم "اسائه ادب" فارغ نیامده ام، واقعه ایست مشکلم... احساسی است و امیدی گنگ و خام و اگر با این همه، کمک کوچکی به درک درست شده باشد خود را ماجور یافته ام.
مذکر احباب، کتابی است به زبان فارسی نوشته سید حسن خواجه نقیب الاشراف بخاری که به شرح حال ۲۹۲ تن از شاعران ، سلاطین ، صوفیان و عالمان و خویشاوندان مؤلف که در ماوراءالنهر میزیستهاند میپردازد. آقای احمد گلچین معانی سال اتمام این تذکره ۹۷۴ ق را دانسته است. به گفته مصحح سال ۹۷۴ ق. به لحاظ سال اتمام نخستین تحریر تذکره قابل قبول است؛ اما این سال را نباید به عنوان سال اتمام صورت نهایی کتاب تلقی کرد، چرا که مولف از ۹۷۴ تا ۱۰۰۵ ق. پیوسته به تذکره اش نظر میانداخته و مطالبی را میپیراسته و نکاتی را به تذکره اش میافزوده است. مصصح سپس دلایل خود را بر این که سال ۹۷۴ ق. سال اتمام صورت نهایی کتاب نیست، ارائه میکند. انگیزه مولف از نگارش این اثر، اجابت خواسته برخی از دوستان و برادران بوده که از وی خواستهاند، اسامی برخی از فضلا را در تذکرهای گردآورد تا یادشان ماندگار شود. کتاب مشتمل بر یادداشت و نیز مقدمهای مبسوط به قلم مصصح آقای نجیب مایل هروی، دیباچهای به قلم مولف، یک مقاله و چهار باب و یک خاتمه است. مقاله خود مشتمل بر دو رکن و هر یک از دو رکن مشتمل بر دو فصل میباشد. باب اول تا چهار م کتاب نیز هر یک مشتمل بر چهار فصل است. این کتاب یکی از مهمترین منابع ادبی، تاریخی مربوط به ماوراءالنهر در قرن دهم هجری است. اطلاعات تاریخی- فرهنگی جالبی درباره دربار ازبکان ، شیبانیان و خانان خیوه و خوارزم در آن مندرج است. در دیباچه کتاب، مولف به تعریف شعر و بیان شرافت آن و نیز انگیزه خود از نگارش این کتاب پرداخته و ترتیب مطالب کتاب را بیان میدارد. رکن اول از مقاله کتاب به بیان احوال سلاطین چنگیزخانی (شیبانی) ضمن دو فصل اختصاص یافته است: در فصل اول از سلاطین چنگیزخانی که وفات کردهاند، یاد میشود. نظیر: ابوالفتح محمد شیبانی ، عبیدالله شیبانی ، رستم بهادرخان و... و در فصل دوم از سلاطینی که در زمان مولف در قید حیات بودهاند، یاد میشود. نظیر: ابوالفتح سلطان سعیدخان ، دوست محمد سلطان و...در فصل اول از رکن دوم که به شرح حال سلاطین جغتایی اختصاص یافته، سلاطینی که رحلت کردهاند، معرفی میشوند. نظیر: ظهیرالدین محمد بابرپادشاه، محمد همایون پادشاه، ابراهیم میرزا و... و در فصل دوم دو تن از سلاطینی که در زمان مولف در قید حیات بودهاند، معرفی میگردند که عبارتند از: سلیمان شاه میرزا، میرزا ابوالقاسم. باب اول از چهار باب کتاب به معرفی گروهی که مولف ایشان را درک نکرده و از دنیا رفتهاند، باب دوم به معرفی گروهی که وی ایشان را درک کرده و از دنیا رفتهاند، باب سوم به معرفی کسانی که مولف آنان را درک نموده و تا زمان وی نیز در قید حیات بودهاند و باب چهارم به شرح حال کسانی که مولف ایشان را درک ننموده و لکن در زمان مولف هنوز در قید حیات بودهاند، اختصاص یافته است. مولف ذیل نام هر یک از افراد، به معرفی اجمالی پرداخته و نمونهای از نظم ایشان را ذکر میکند. در خاتمه نیز مولف از نیاکان و پدران و عموها و داییهای خویش یاد میکند و نمونهای از شعر ایشان را یادآور میشود.
این کتاب مشتمل بر بیست نگاشته فارسی دری که پیشینیان منطقه با ذهن و زبان عارفانه/ صوفیانه در گوشه و کنار دویرهها و خانگاهها مکتوب کردهاند. از این مجموعه نهتنها میتوان در زمینه گونهشناسی گونههای تاریخی زبان فارسی دری بهرهمند شد. بلکه میتواند توانِ بلند زبان فارسی را در تصویرکردن نکتههای اخلاقی و اجتماعی آموخت و هم دریافت که چگونه این توان بلند که از 500 هجری به سوی 1000 هجری و بعد از آن نیز میآید. به واقع این مجموعه نشان میدهد چگونه مفیدترین ذهنیت فکر و فرهنگ فارسیزبانان، با درکی نادرست، مضرترین ذهنیت آنان هم تلقی میتواند شد.