خواجه نصیر طوسی (597ـ 672 هـ. ق) دانشمند بزرگ و حکیم معاصر سعدی، حکمت علمی را در کتاب اخلاق ناصری چنین تعریف میکند: «و اما حکمت عملی و آن دانستن مصالح حرکات ارادی و افعال صناعی نوع انسانی بود بروجهی که مودی باشد به نظام احوال معاش و معاد ایشان و مقتضی رسیدن به کمالی که متوجهاند». از آنچه از تعریفهای گوناگون قدما در مورد تقسیمبندی علوم بر میآید باید گفت علم اخلاق یکی از شاخههای حکمت عملی است و شامل دانش بد و نیک خویها و تدبیر انسان برای خود یا شخص خاص میگردد. در میان آثار ارزنده و بارور ادب فارسی، از دیرباز به منابع گرانقدری در زمینه مسائل اخلاقی برمیخوریم که این پند نامهها خواه نثر یا نظم در ارشاد و راهنمونی و تصفیه درون خوانندگان سهم بسزائی داشته است.
چنانچه از متن کتاب گلستان سعدی در باب سوم- در فضیلت قناعت- بر می آید این شاعر و سخنسرای بزرگ علاوه بر سفرهای بسیار که یک دوره طولانی سی ساله را در برمی گیرد سفری نیز به جزیره کیش داشته است اما زمان وقوع و علت این سفر و محل دقیق توقف او در جزیره از گزارس گلستان مستفاد نمی شود. در این کتاب با شواهد و مدارک تاریخی، زمان سفر او به کیش مشخص شده است. چنان که می دانیم جزیره کیش در زمان اتابکان فارس در قلمرو این خاندان بوده و از امنیت و رونق بسیار برخوردار گردیده بود و سعدی به اتکای همین امن و آسایش که در آن عصر در فارس و بنادر حاکم بوده با خیالی راحت و آرام به جزیره کیش سفر کرده است...
دکتر برات زنجانی در توضیح موضوع کتاب کشف الابیات بوستان و گلستان سعدی می گوید: شهرت بوستان و گلستان سعدی از نیمه دوم قرن هفتم یعنی اندکی بعد از تالیف آنها شروع شده و در امتداد زمان به درازای قرنها و اعصار کشیده شده است. هر چند اغلب بیتهای بوستان پاره ای از روح بلند سعدی و هر کدام مستقلا دارای معنی و مفهوم بایسته و شایسته است اما برای درک مسیر فکری شاعر گاهی دانستن رابطه و بستگیهای بیتی با بیتهای دیگر و یافتن جای آن لازم می گردد و به همین منظور برای مثنویها "کشف الابیات" ساخته اند و کمترین فایده این کار نشان دادن این است که بیت منسوب به شاعر در کتاب او آمده و یا نیامده است. در تنظیم کشف الابیات بوستان سعی کردم و روشی پیش آوردم که در تمام چاپهای بوستان بتوان از این بیت یاب استفاده کرد....
تاریخ بیهقی یا تاریخ مسعودی نام کتابی نوشته ابوالفضل بیهقی است که موضوع اصلی آن تاریخ پادشاهی مسعود غزنوی پسر سلطان محمود غزنوی است. این کتاب علاوه بر تاریخ غزنویان، قسمتهایی درباره تاریخ صفاریان، سامانیان و دوره پیش از پادشاهی محمود غزنوی دارد. نسخه اصلی کتاب حدود ۳۰ جلد بوده است که به دستور سلطان مسعود بخش زیادی از آن از بین رفتهاست. و از این کتاب امروزه مقدار کمی (حدود پنج مجلد) بر جای ماندهاست.
کتاب یکی از تجلّیات مبارک تمدن بشری در ازای زندگی و تکامل معنوی اوست که در ایران زمین سابقهای بسیار طولانی دارد. از پیش از اسلام آگاهی کافی نداریم ولی در دوره اسلامی از کتاب و فهرستنویسی برای کتابخانهها اطلاعاتی مستند به دست داریم. "کتاب" و "تعلیم "در تمدن اسلامی پایگاهی، رفیع دارد تا بدان اندازه که نخستین پیام پروردگار به رسول اکرم ص با" اقرأ" آغاز میگردد و در آن به آموختن و تعلیم سفارش میشود، نیز درکلام الهی" قلم" یعنی وسیله کتابت مورد سوگند قرار میگیرد و حدود سیصد وبیست بار واژه کتاب و مشتّقات آن به کار میرود. جانشینان پیامبر اکرم نیز برای کتاب ارجی فوقالعاده قائل بوند. مولای متقیان "کتابها" را یعنی در حقیقت کتابخانه را به گردشگاه دانشمندان تعبیر میکند و نیز از قول امام جعفر صادق (ع) نقل کردهاند که :جان و روح انسان بر نبشتار تکیه کرده و بدان آرام میگیرد. از سویی دیگر ایرانیان نیز خود تمدنی بسیار قدیمی داشتند، متخصصان خط شناس نخستین خطی را که در ایران باستان سابقهای تاریخی داشته، خط "دین دبیره" دانستهاند که کتاب اوستا به آن خط نگارش یافته و طبق اسناد معتبر اختراع آن را دو هزار سال پیش از میلاد مسیح دانستهاند. پیدایی خط، وجود اسناد مکتوب را تأیید میکند علاوه بر اسناد اوستا بسیاری کتابها و نوشتههای دیگر حداقل مانند فرمانهای حاکمان و نامههای فرمانروایان وقت و همچنین کتابهایی در زمینههای سیاست و ارشاد مردم و غیره وجود داشته است، شکی نیست که این نوشتهها و کتابها به پیش از اختراع کاغذ برمیگردد و ما شواهد و اسناد معتبری نیز از نوشتن بر روی الواح گل پخته یا پوست درخت یا پوست گاو و سنگ و غیره در دست داریم که بسیاری از آنها تاکنون نیز باقی مانده است. نوشتهاند: زردشت در سال سی ام پادشاهی گشتاسب اوستا را با خطّی زرین بر روی دوازده هزار پوست گاو بر گشتاسب عرضه داشت. از دو زبان مشهور دوره باستانی ایران یعنی اوستایی و فارسی باستان اثاری برجای مانده است که قدیمیترین آثار مکتوب زبان اوستایی متعلق به حدود هشت تا ده قرن پیش از میلاد و قدیمیترین آثار مربوط به زبان فارسی باستان متعلق به قرن پنجم پیش از میلاد است. شکی نیست که در کشوری کهنسال و باستانی چون ایران، کتاب و کتابت عمری به درازای تمدن و تاریخ آن دارد.