کتابخانه مجازی ادبیات

بسیاری از پژوهش‌های ادبی، با روش‌های گوناگون به بررسی و تحلیل یک یا چند متن از متون ادبیات فارسی می‌پردازند. در این میان نکته‌ای که چندان مورد توجه قرار نمی‌گیرد، مساله گزینش متن است؛ چنانکه اغلب آن را به عنوان ماده پژوهش، امری جدا از چهارچوب نظری و روش‌شناسی تحقیق در نظر می‌گیرند. این در حالی است که نگاهی جدی و مسأله‌وار به گزینش متن می‌تواند نتایجی در جهت تقویت وجوه پژوهشی تحقیق به همراه داشته باشد. مقاله حاضر نیز با هدف نشان دادن اهمیت این مسأله به عنوان مؤلّفه‌ای روش‌شناختی در مطالعات ادبی نگاشته شده است. به نظر می‌رسد تأکید بر وجوه روش‌شناختیِ گزینش متن، در گرو آگاهی پژوهش‌گر از نسبت متن مورد نظر با دیگر متون و شباهت‌ها و تفاوت‌های آنها با یکدیگر است. این تلقی از سویی نشان دهنده ابتناء پژوهش بر آگاهی‌ها و پیش‌فرض‌های محقق، و از سوی دیگر نمایان‌گرِ نقش متن و گزینش آن در شکل‌گیری بنیان‌های نظری و نتایج تحقیق است.

در این پژوهش نظری می‌کوشیم با توجه به اهمیت متن در پژوهش‌های ادبی و اجتماعی چارچوبی نظری جهت تفسیر انتقادی متن ارائه کنیم. پرسش اصلی پژوهش عبارت است از: «متن چگونه اعمال قدرت می‌کند؟» برای پاسخ به این سوال، نظریه‌های قدرت در علوم انسانی و اجتماعی را مرور می‌کنیم. در این حوزه دو دسته نظریه مطرح‌اند: 1. نظریه‌های حاکمیت محور که در آن‌ها به قدرت به‌مثابه زور فیزیکی، دولتی یا طبقاتی تاکید می شود؛ 2. نظریه‌هایی که قدرت را امری گفتمانی و زبانی درنظر می‌گیرند که از طریق فرایند‌های سوژه‌سازی و سوژه‌زدایی در متون اعمال می‌شود. برای این منظور، آرای چهار تن از مهم‌ترین نظریه‌پردازان معاصر: ارنستو لاکلائو، شانتال موفه، اسلاوی ژیژک و ژولیا کریستوا را با محوریت مهم‌ترین مفاهیم آنها یعنی مداخله هژمونیک، فانتزی و آلوده‌انگاری و با توجه به پرسش این پژوهش مطالعه می‌کنیم. در پایان با بهره‌گیری از این نظریه‌ها به پرسش تحقیق پاسخ می‌دهیم.

یورگن هابرماس (1992) اذعان داشته که «پروژه مدرنیته»، با ریشه‌های آن در دوره «روشنگری» سده هجدهم، به جدایی حوزه‌های علم و اخلاق و هنر از یکدیگر و از عالم واقعی انجامیده است. در این مقاله، این فرضیه مطرح شده است که مشخصه بارز «پروژه مدرنیته»، یعنی تلاش برای دستیابی به «واقعیت»‌های عالم و بیان آنها در قالب زبانی علمی و «واقعیت‌نما»، به حوزه اندیشه و هنر هم راه می‌یابد و «واقع‌گرایی» و استفاده از زبانی خاص برای بازنمایی «واقعیت» نضج می‌گیرد و همین امر است که سرانجام به جدایی این حوزه از دنیای واقعی و مردم در قالب «سخت‌گیری اخلاقی» می‌انجامد. این فرضیه با مطالعه ابعادی از «مدرنیسم» تأیید و سپس برای ارائه راه حلی «پسامدرن» به آراء امانوئل لویناس و کاربرد آنها در برخورد با ادب و هنر پرداخته می‌شود.

بنا به ديدگاه گروه‌هاي فمينيستي، ارزش ذاتي زنان و مردان برابر است، اما در بيشتر جوامع، افراد براي گروه مردان امتياز ويژه‌اي قائل‌اند. بر اين اساس در دوره مدرن حرکت‌هاي اجتماعي شکل گرفته‌اند تا شعار برابري زنان و مردان را محقق سازند. حضور زنان در روند اين حرکت‌هاي اجتماعي، در قالب عملکردها و رفتارهاي مختلف حائز اهميت است و بايسته است که در گستره‌هاي مختلف مورد مطالعه و بررسي بيشتر قرار گيرد. فعاليت زنان رمان‌نويس در جوامع مختلف جهان مدرن از تجليات اين حرکت‌هاي اجتماعي بوده است و حضور موثر ويرجينيا وولف، رمان‌نويس بريتانيايي، از اين بابت غيرقابل انکار است و نوشته‌ها و خطابه‌هاي سيمين دانشور نيز به عنوان شخصيتي تاثيرگذار براي رمان نويسان ايراني، نشان از تمايلات فمينيستي او دارد. هدف اين مقاله بررسي تطبيقي رمان به سوي فانوس دريايي نوشته ويرجينيا وولف، و جزيره سرگرداني و جلد دوم آن ساربان سرگردان نوشته سيمين دانشور از منظر فمينيسم است. خاستگاه اين مقاله، نظريه‌هاي فمينيستي‌اي است که مهم‌تر از هر موردي، زن را موجودي مستقل از مرد و داراي ويژگي‌هاي زيست‌شناسي، فرهنگي و ذهني متفاوت از مردان به حساب مي‌آورند. در پي بررسي متن رمان‌ها، با استفاده از نظريات منتقدان و تطبيق آنها، شباهت‌هاي متعددي در مضامين و شخصيت‌هاي اين رمان‌ها ديده مي‌شود. زنان، چه مدرن و چه سنتي، آرزوها، ترس‌ها و دردهاي مشترکي دارند و نظام پدرسالار راهبردهاي همساني را براي غلبه بر زنان به کار مي‌گيرد.