فضل الله بن روزبهان خنجی (850 تا 860 – 927 قمری ) فرزند یکی از عالمان و رجال دولتی ایران بود و در سال ۹۱۰ هجری قمری به هرات مهاجرت کرد. در منطقه ماوراء النهر علاوه بر تالیف آثار، در جنگ شرکت داشت و پادشاهان ازبک را علیه صفویه تحریک میکرد. عصر فضل الله یکی از مهمترین ادوار تاریخی ایران است که در این زمان حکومتهای آق قویونلو در ایران و ازبکان و عثمانیان در شرق و غرب این سرزمین حکومت می کردند. خنجی در تالیف مهمان نامه بخارا بخشی از وقایع تاریخی دوران حکومت محمد شیبانی را محور سخن قرار داده است. شیبک خان ازبک معروف به محمد شیبانی بنیان گذار خاندان پادشاهی شیبانیان بود که امرای تیموری ماوراء النهر را از میان برداشتند. این کتاب مشتمل بر 54 مبحث است که از 38 مبحث تاریخی، 13 مبحث فقهی و کلامی و 2 مبحث در شرح احوالات مولف و یک مبحث شامل خطبه و مقدمه تشکیل شده است. کتاب پیش رو به اهتمام منوچهر ستوده در سال 1355 توسط بنگاه ترجمه و نشر کتاب به چاپ دوم رسید.
میرزا علی اصغرخان امین السلطان، فرزند دوم ابراهیمخان امینالسلطان، صدراعظم سه پادشاه قاجار، ناصرالدینشاه، مظفرالدینشاه و محمدعلیشاه بود. به ترتیب به القاب صاحبجمع، امینالسلطان، و اتابک اعظم ملقب بود.او در ۲۱ رجب ۱۳۲۵ در جریان جنبش مشروطه ایران به دست عباسآقا تبریزی کشته شد.خانه امین السلطان (منزل پدری او) از جمله آثار تاریخی ایران و محل تصویربرداری دایی جان ناپلئون (مجموعه تلویزیونی) بوده است. ...در تاریخ ۲۹ مرداد ۱۲۸۶، اتابک اعظم نامه تهدید آمیزی دریافت کرد که بایستی در طی ده روز آینده استعفا داده و از کشور خارج شود. اتابک نامه استعفا را به شاه تقدیم کرد ولی استعفایش پذیرفته نشد.روز شنبه ۸ شهریور ۱۲۸۶[۲۷] جلسه علنی مجلس به ریاست صنیعالدوله هنگام بعدازظهر تشکیل شد. اتابک و اعضای کابینه نیز در جلسه حضور یافتند. اتابک نخست میرزا محمود علاالملک را به سمت وزیر عدلیه و میرزا حسن خان مستوفی الممالک را به سمت وزیر جنگ معرفی نمود. آن گاه گزارش مفصلی از اوضاع و احوال کشور به اطلاع مجلس رسانید و پیام محمدعلی شاه را در باب اتمام قانون اساسی به نمایندگان ابلاغ کرد و افزود با کمک نمایندگان بزودی مشکلات برطرف خواهد شد و نظم و ترتیب در مملکت حکمفرما خواهد گردید. پس از نطق اتابک چند نفر از نمایندگان سخنان تملق آمیزی ایراد کردند. به خصوص عبدالله بهبهانی که تمجید فراوانی نمود. پس از ختم جلسه، اتابک و بهبهانی مدتی در یکی از اتاقهای مجلس به مذاکره نشستند و بقیه نمایندگان به کارهای خود مشغول شدند. ۲ ساعت از شب گذشته بود، که بهبهانی و اتابک از مجلس و صحن بهارستان خارج شدند و در حالی که گرم صحبت بودند، در مقابل مجلس ۳ گلوله به سوی اتابک شلیک شد. اتابک فرو غلتید و در دم جان سپرد. وی در نهایت در ایام نخستوزیری در دوره محمد علی شاه در صحن بهارستان با ضرب گلوله عباس صراف تبریزی به قتل رسید. قاتل که پس از سوء قصد فرار کرده بود، اندکی پایینتر از میدان بهارستان، در محله سرچشمه دستگیر شد، ولی در حین دستگیری با تپانچه خودکشی کرد. دربارهٔ قتل اتابک و اینکه این قتل را چه افراد و دستهای ترتیب دادهاند، آرای متفاوتی ابراز داشتهاند. برخی نقشه قتل او را به محمدعلی شاه نسبت میدهند یا دست کم او را بهطور محرمانه، حامی اجرای این نقشه میدانند. برخی قتل او را به سفارت انگلیس نسبت دادهاند، زیرا او به روسها تمایل داشت. قاتل اتابک؛ عباس آقا تبریزی، عضو انجمن آذربایجانیها بود و این امر مسلم است، که تقیزاده در این انجمن، نقش و تأثیر بسیار زیادی داشت، اما در موضوع قتل اتابک، او هیچگاه سخنی به میان نیاورد. در روز قتل اتابک، وزیرمختار انگلیس، قرارداد بین روسیه و انگلیس، مبنی بر تقسیم ایران به دو منطقه تحت نفوذ را، تسلیم وزارت خارجه کرده بود. جنازه اتابک در فضایی دور از وحشت، تشییع شد. جنازه را به قم انتقال دادند و آن را در آرامگاه اختصاصیاش در صحن حرم حضرت معصومه جنب ایوان آیینه خانه دفن کردند. هنوز چندی از مرگ اتابک نگذشته بود، که انجمنها به در و دیوار اعلامیهای چسباندند و مردم را دعوت نمودند، تا در مراسم هفت عباس آقا تبریزی شرکت کنند. روز ۱۵ شهریور شمار زیادی در تهران، در این دعوت عام، شرکت کردهاند. ابتدا بها الواعظین، سپس ملکالمتکلمین بر منبر نشستند و هر کدام سخنان تندی ایراد کردند. سخنان ملکالمتکلمین چنان تند بود، که بیم آن میرفت، که مردم به کاخ حمله و شاه را بکشند. در همان روز، به عباسآقا، لقب منجی ایران دادند
جلد پنجم از نامواره دکتر محمود افشار مقاله ها و گفتارهایی است در زمینه های مربوط به تاریخ ایران، قلمرو زبان فارسی، تحقیقات ادبی، مباحث شعر فارسی، مسائل فنی زبان فارسی، عقاید سیاسی دوره قاجار، اسناد تاریخی، وضع فرهنگی و اجتماعی یزد و یادداشتها و اسنادی است که با زندگانی دکتر محمود افشار متناسب است. مقاله ها به ترتیب تاریخ دریافت آنها به چاپ رسیده است.
نائینی ـ زبان مردم نائین ـ با صرف و نحو دقیق و بررسیشده آن مخصوص هفت محله شهر نائین است. اهلی شهر تقریباً از دوران جنگ جهانی دوم پا از باروی محلات هفتگانه بیرون گذاشته و کنار جاده اصفهان به یزد و در کشخوانها به خانه ساختن پرداختهاند. این کتاب دربرگیرنده فرهنگ اصطلاحات نائینی با معادل فارسی آن است.
جنبشی که اواخر دورۀ محمدشاه و دوران سلطنت ناصرالدین شاه برای گردآوری مطالب جغرافیایی سرزمین ایران به وجود آمد بسیار مفید بود و کتب زیادی در این زمینه به دست اشخاص قابلی تصنیف شد. «جغرافیای اصفهان» تالیف حسین بن محمد ابراهیم تحویلدار اصفهانی از جملۀ آنهاست. مولف از اواخر ماه ربیعالاول 1294 هجری، «به موجب حکم امنای دیوان دولت اسلامیان پناه ناصری» شروع به تالیف این کتاب کرده است. وی بیشتر به مطالب مربوط به جغرافیای انسانی و نوع زندگی مردم پرداخته است، ساکنان اصفهان را به 199 صنف تقسیم کرده و هریک را جداگانه شرح داده است. کتاب هم چنین بحث مفصلی نیز از سردرختیها و صیفیها و ترهبارها را دربردارد.