یکی از توصیفها و تعریفهای ادبیات که درخور جستارهای این مجموعه است، «آیینه تمامنمای رویدادها، آیینها، رفتارها، تلاشها، اندیشهها و .... جامعه» است که زبان حال و شناسنامه یک ملت میباشد و میتوان جامعه را با بررسی محتوا و موضوع ادبیات آن شناخت؛ رویدادها و رفتارهای اجتماعی را دانست و سیر تحولی پدیدههای اجتماعی را ردیابی کرد. این کتاب که مجموعهای از جستارها را دربر میگیرد، شامل سه بخش و به ترتیب برگرفته از کتابهای نثر، کتابهای شعر و سندها است که این زمینهها را دربر میگیرد: الف) از کتابهای نثر: پژوهشی مردمشناختی در منظومه درخت آسوریگ، درآمد و هزینه سیستان به روایت تاریخ سیستان، رفتارها و کردارهای اجتماعی در ارداویرافنامه، زبان فارسی و فرهنگ ایرانی در هندوستان به روایت ابن بطوطه؛ ب) کتابهای شعر: بازتاب قشربندی اجتماعی در دیوان حافظ، ساختار فرهنگی و اجتماعی ازدواجهای شاهنامه، زنسالاری در ازدواجهای شاهنامه، دو شاعر: یک مضمون و دو زمان، در خانه رعیت از زبان شاهنامه؛ ج) اسناد: ارزش اجتماعی و فرهنگی نامههای خصوصی، پیشهوری بازار کرمان (به روایت وقفنامه گنجعلیخان)، تحلیل یک وقفنامه ـ وقفی بر خمسه مسترقه و تحلیل یک قباله سنتی.
تاریخ بشر آئینه یک سلسله مبارزه هایی است که بین طبقات مردم برقرار است و این مبارزه ها تا غلبه حق بر باطل ادامه خواهد داشت. مبارزه طبقاتی مظهر و نمایش واقعی حوادث تاریخی است که سر ترقی و تکامل هم در آن نهانست. نبرد دائمی خوبی و بدی، قدرت و حق، فقر و غنا، سرمایه و کار، تقدم و تجدد، ارتجاع و آزادی، فداکاری و خودپرستی، ظلم و عدالت و بالاخره مبارزه نور و ظلمت و یا یزدان و اهریمن است که حوادث و وقایع تاریخی را بوجود آورده است و بدون این نبرد زندگی هدف واقعی ندارد. تصدیق حالت حاضره و تسلیم در برابر سلطه و قدرت زندگی را همان اندازه فاقد روح و معنی خواهد ساخت که کسی وارد جنگ تن به تن بشود بدون اینکه کینه ای در دل داشته باشد و یا تن به زناشویی دهد درحالیکه فاقد عشق و محبت نسبت به همسر خود باشد. یکی از مظاهر حساس و جلوه های مشخص مبارزه های طبقاتی مبارزه ایست که در طول تاریخ بردگان با اربابان نموده اند و پرده های دلگداز و در عین حال لذت بخشی در صحنه اجتماع به وجود آورده اند. بردگی دوره مشخصی در تاریخ اجتماعی هریک از ملت ها گذرانده و خود یکی از دوره های فعالیت اقتصادی بشر است. تمام ملت ها "دوران اقتصاد بردگی" و یا دوره مبارزه بر علیه بردگی را در زمان واحدی نگذرانده اند و در تمام ملت ها هم بردگی حالت مشخص اقتصادی نبوده بلکه بطوری که در این مقاله ها دیده خواهد شد رژیم اقتصادی بردگی در بعضی از کشورها مانند یونان و روم با ظهور فئودالیسم از بین رفته و در پاره از ممالک دیگر مانند آمریکا و روسیه تا یک قرن پیش وجود داشته و در پاره کشورها مانند ایران از بردگان در فعالیت خاص اقتصادی یعنی تولید استفاده نمی کردند.
هاشم اعتماد سرابی نویسنده کتاب، در مورد موضوع کتاب می گوید: این نوشته ها یک قسمت از مقالاتی است که در این چند ساله در روزنامه خراسان چاپ شده است، چیزهایی که پیرامون مسائل مختلف نوشته ام. که البته مثل نماز آن مردک گلستان چیزی نبوده که به کار آید. از سستی و نقص اما چرا باز به شکل کتابی در می آید منکه هنوز از رنج شرم "اسائه ادب" فارغ نیامده ام، واقعه ایست مشکلم... احساسی است و امیدی گنگ و خام و اگر با این همه، کمک کوچکی به درک درست شده باشد خود را ماجور یافته ام.
برگزاری جشن و عید از ویژگیهای فرهنگ همه جامعهها از کهنترین زمانها تا به امروز است. همه ملتها، اقوام، ایلات و در همه سرزمینها، روزهایی از سال را جشن میگیرند. بررسی و شناخت جشنها و آیینها که در شمار فرهنگ عامه است، یکی از زمینههای پژوهش مردمشناختی است. این کتاب در سه بخش به آیینها و جشنهای کهن در ایران امروز بر اساس پژوهش مردمشناختی پرداخته است. در بخش اول از جشنها و آیینهای کهنی سخن رفته که گذشت روزگاران و دگرگونیهای سیاسی و اجتماعی سدهها آنها را به فراموشی نسپرده و در همه قشرها و گروهها و با سازگاری با دگرگونیهای فنی و صنعتی امروز برگزار میشود که عبارتند از: نوروز، مهرگان و یلدا. در بخش دوم به جشنهایی پرداخته شده که در برخی از شهرهای ایران هنوز هم برگزار میشود که عبارتند از: جشن تیرگان و جشن سده. گفتارهای بخش سوم شرح و گزارش سه آیین از سه کیش و مذهب زردشتی، ارمنی و شیعه است. آیینهایی کهن که در پیوند با ویژگیهای جغرافیایی، تاریخی و مذهبی در سه جای کوهستانی شهرهای یزد، ماکو و کاشان برگزار میگردد.
ابواسحاق بن عبداله بن خادم البرهانی کوبنانی (کوهبنانی) ریاضیدان، منجم، فیلسوف، موسیقیشناس، ادیب و خطیب مشهور قرن نهم هجری است. تاریخ دقیق تولد و وفات او معلوم نیست، ولی تاریخ نوشتن و تألیف بسیاری از نامهها و کتابهایش سالهای 845 تا 875 را نشان میدهد. از آثار و رسائل وی نسخههای متعددی، به عربی و فارسی، که بعضی از آنها به خط مؤلف است، در کتابخانههای معتبر یافت میشود. در این مقوله میکوشم ـ هر چند شتابزده ـ از خلال نامهها و مطالب منشآت به معرفی بیشتر ابواسحاق بپردازیم.