امروزه از هر جهت ثابت شده و بر خاورشناسان مسلم گردیده است که خیام در میان دانشمندانی که در مشرقزمین بالیدهاند، نابغهای استثنایی است؛ انسانی خارق العاده که شایستگیهای زیادی را در سطحی عالی داراست. در این کتاب کوشیده شده خیام و اندیشهها و معتقدات او حتی الامکان نزدیک به حق و حقیقت عرضه شود. افزون بر آنکه اسنادی درباره شرح احوال این شاعر ایرانی عرضه شده است و در نهایت رباعیات صرفاً از دیدگاه ادبی مطالعه و بررسی شده است.
این کتاب دارای چهار فصل و مجموعا دربرگیرنده زندگی و آثار ۲۲۷ نفر از پارسی سرایان قفقاز است. هر فصل به شاعران یک منطقه قفقاز (آران، ارمنستان، داغستان، گرجستان) اختصاص یافته است. نخستین شاعری که زندگی و احوالش در این مجموعه معرفی شده، «ابوالعلای گنجه ای» متوفی به سال ۵۵۴ ه.ق و آخرین آنها، «ناظم ایروانی» متولد سال ۱۳۴۲ ه. ق است. در پایان کتاب نیز فهرست ماخذ و منابع به ترتیب الفبایی تخلص یا نام مولفان آمده است.
رستم و اسفندیار برجستهترین، نیکترین و مهمترین پهلوانان شاهنامهاند؛ از اینرو برخورد این دو یل از وزن و حساسیت خاصی برخوردار است. اسفندیار شاهزادهای جوان است، با چشم به تختی که شایستگی آن را دارد. او برخلاف گشتاسب، نه یک موجود آزمند و متزلزل و فریبکار، بلکه دلاور شکستناپذیر و مقدسی اس تکه برای نیکترین دینها و اندیشهها شمشیر زده است. رستم در مقابل او، پهلوان قرون و ابرمردی است که تبلور تکاپو و رنج مردانه یک تبار است. در این کتاب افزون بر مقدمه، سه مقاله پیرامون رستم و اسفندیار و همچنین متن آن از روی نسخه شاهنامه چاپ مسکو آمده است.
خیام نهتنها در حکمت و نجوم و شعر و شاعری بلکه بر همه علوم و فنون متداول زمان خود مسلط بوده است. خیام را امام خراسان، حجة الحق، دستور، تالی ابن سینا، سیدالحکماء المشرق والمغرب نامیدهاند. حتی دشمنان خیام نیز در مراتب فضل و دانش او تردیدی نداشتهاند و وی را علامه دوران، امام خراسان و بر دانش یونانیان مسلط میدانستهاند. این کتاب دربرگیرنده رباعیات اوست که به خوشنویسی استاد کیخسرو خروش به نگارش درآمده است.
با آنکه عمر خیام از نظر بلندی مرتبت در ادبیات منظوم پارسی، هرگز به پای فردوسی و سعدی و حافظ و نظامی و مولوی نمیرسد؛ ولی در بیشتر ممالک جهان به مراتب مشهورتر و معروفتر از شعرای مذکور است. شاید علت این امر بر دانشمندان و بخردان پوشیده نباشد که خیام شهرت جهانگیر خود را مرهون «فیتز جرالد» شاعر و نویسنده بزرگ انگلیسی است؛ چه اینکه اگر او دست به ترجمه رباعیات خیام نمیزد و آن را در میان انگلیسیزبانان جهان رواج نمیداد، شاید امروزه کسی خیام را خارج از ایران نمیشناخت و بر احوال و آثار او آگاهی پیدا نمیکرد. در این کتاب افزون بر آوردن رباعیات خیام، ترجمه فیتز جرالد نیز آورده شده و همچنین شرح حالی از خیام و فیتز جرالد نیز به دست داده شده است.