کتابخانه مجازی ادبیات

هاشم اعتماد سرابی نویسنده کتاب، در مورد موضوع کتاب می گوید: این نوشته ها یک قسمت از مقالاتی است که در این چند ساله در روزنامه خراسان چاپ شده است، چیزهایی که پیرامون مسائل مختلف نوشته ام. که البته مثل نماز آن مردک گلستان چیزی نبوده که به کار آید. از سستی و نقص اما چرا باز به شکل کتابی در می آید منکه هنوز از رنج شرم "اسائه ادب" فارغ نیامده ام، واقعه ایست مشکلم... احساسی است و امیدی گنگ و خام و اگر با این همه، کمک کوچکی به درک درست شده باشد خود را ماجور یافته ام.

رساله حاضر که نام ادوات شعر و مقدمات شاعری بر آن نهاده ایم منتخب خاتمه کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم مفصل ترین تالیف معتبر فارسی در عروض و قافیه و بدیع و نقد الشعر است. مصنف این کتاب شمس الدین محمد بن قیس رازی از ادیبان نکته سنج و دقیقه یاب سده های ششم و هفتم هجری است. منظور از فراهم آوردن این کتاب، یکی این بوده که خواننده گرامی با نثر جزل و استوار این کتاب اشنا شود و دو دیگر آنکه از شیوه نقدالشعر قدیم فارسی آگاه گردد. البته بعضی از آنچه شمس قیس در این باب آورده امروز بی بنیاد می نماید. همچنانکه بسیاری از نکات و اشارات وی در نقد شعر، هنوز مقبول و معتبر است.

شمس‌الدین محمد بن قیس رازی (سده هفتم قمری) اثر نامدار المعجم فی معاییر اشعار العجم را که کامل ترین و مهم ترین کتاب در فن شعر فارسی است، در حدود 630 قمری به نام ابوبکر بن سعد بن زنگی نگاشت. المعجم که به علم عروض، قافیه و نقد شعر می ‌پردازد، تا سالها مرجع معتبری برای اهل ادب به شمار می رفت. رازی در این اثر مطالب روشن و منظمی درباره قوانین اشعار فارسی مطرح کرده است، اما تکلف بسیاری در ادای مطالب و تفهیم متون در نثر وی مشاهده می شود. کتاب پیش رو به تصحیح و مقدمه علامه قزوینی و اهتمام ادوارد براون در سال 1327 منتشر شد و تصحیح آن با بهره گیری از سه نسخه موزه بریتانیا، یک کتابخانه شخصی و ایاصوفیه ترکیه و بر اساس نسخه مبنای بریتانیا انجام گرفته است.

این اثر، کامل ترین و مهم ترین کتاب در فن شعر است. کتاب نفیس علامه شمس الدین محمد بن قیس رازی شامل سه فن علم عروض، علم قوافی و علم نقد الشعر است. پیش از این کتاب هم،‌ درباره فنون ادبی سخن رانده شده ولی از تاراج مغول در امان نمانده و به دست ما نرسیده است. از محاسن این کتاب، پرداختن به فنون ثلثه شعریه و مفصل و کامل بودن ابیات استشهادی است. شمس قیس کتاب جامع خود را در سال 630ق به پایان رساند که المعجم تلخیص قسمت فارسی این کتاب است. آثار دیگری نیز از وی در دست است. علامه قزوینی در سال 1909 میلادی بر این کتاب تحشیه زده و مقدمه ای بر آن نوشته است. وی کار تصحیح را از روی سه نسخه موجود در کتابخانه های موزه بریتانیا، کتابخانه شخصی خدابخش خان صاحب هندوستانی و ایاصوفیه ترکیه و بر اساس نسخه بریتانیا انجام داده است. مدرس رضوی نیز کار تصحیح کتاب حاضر را از روی 6 نسخه انجام داده و اساس کار خود را همان نسخه موزه بریتانیا گذاشته است. وی علاوه بر ذکر اختلاف نسخ در پاورقی، معانی لغات دشوار را آورده و تا حد امکان نام شاعر ابیات استشهادی را ذکر کرده است. وی این تصحیح انتقادی را در سال 1335 شمسی اتمام و در انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رساند.