براي بررسي و تجزيه و تحليل يک اثر ادبي، بايد تمامي اجزا و پديدههاي آن را در کليت اثر براي رسيدن به مقصود که همان آشنايي با محتوا و پيام آن است، در نظر داشت. اينکه چرا يک اثر ادبي شکل ميگيرد در گرو توجه به اين مهم است که اصولا آن نوشته داراي چه مفاهيمي است و ثانيا بين اجزاي مختلف آن چه روابطي وجود دارد. همچنين اين نکته نيز در برخورد با متون ادبي درخور توجه است که چگونه خواننده ميتواند معناي متن را دريابد؛ يعني خواننده بايد بتواند کيفيت استنباط معني را از متن توضيح دهد. به هر حال هدفي که ساخت گرايي (ساختارگراييStructuralism ) در برخورد با متون ادبي دارد، مشخص است و آن تجزيه و تحليل پيام ادبي بر مبناي ساخت و فرم است که هر دو جنبه معني و صورت را دربر ميگيرد و بايد براي ورود به آن از بررسي واک و تکواژ شروع کرد تا به بررسي ساختار کلي بينجامد. اين نوع نقد براي شناخت يک اثر ادبي ارزشمند بياندازه اهميت دارد و بر همين اساس، در اين مقاله نويسندگان ميخواهند قوانين موجود در رابطه با نقد ساختگرايي را در اشعار پروين اعتصامي شاعر بزرگ معاصر مورد کندوکاو قرار دهند تا بدانند آيا شاعر توانسته است به هدفي که از نظر انتقال پيام به مخاطب داشته است برسد يا نه؟ در نوشته حاضر که روش تحقيق آن مبتني بر شيوه کتابخانهاي است، بررسي قصايد پروين در محدوده کار قرار ميگيرد. در اين مقاله با توجه به دو مبحث بسيار مهم در نقد ساختگرايي؛ يعني ساختارشکني و نشانهشناسي، ميخواهيم بدانيم در ميان قصايدي که در ديوان پروين داراي تنوع و کثرتهاي به ظاهر مختلف و متفاوتي است، با قايل شدن به نوعي وحدت مضمون در سراسر ديوان، چه پيام ويژهاي قابل استنباط خواهد بود که در نتيجه توجه به آن، درک ما را از اشعار وي دقيقتر سازد و ما را بيش از پيش در زمينه توانايي شاعر هنرمند براي سرودن اشعار ناب خود آگاه گرداند.
منظومه گنجینه الاسرار نوشتۀ عمان سامانی، دربردارندۀ یکی از بهترین و تأثیرگذارترین اشعار مذهبی در وصف امام حسین (ع) و حادثه عاشورا است. این اثر شامل سرودههای شاعر مشهور عصر ناصرالدینشاه، میرزا نورالله بن میرزا عبدالله بن عبدالوهاب چهارمحالی ملقب به تاجالشعرا و معروف به عمان سامانی و مجموعهای از مرثیهها و سوگنامهها با درونمایهای غمناک از توصیف مظلومیت شهدای حادثه کربلا است. کتاب گنجینه الاسرار به دلیل نوع و شیوه بیانش توانسته به خوبی محتوایی عرفانی را انتقال دهد و مفاهیم بزرگ واقعه کربلا را با روایتی عاشقانه به طور محسوس و ملموس به نمایش بگذارد. عمان سامانی قالب وقوع را برای سرودن و سخن گفتن از واقعه عاشورا برگزیده است. گنجینه عمان که شامل 831 بیت میشود را میتوان یک سفرنامه هم دانست، سفرنامهای که گزارشگرِ حرکت عارفانه و روحانی قافله یاران امام حسین در مسیر شهادت است.
شاید بعضی ها تصور نمایند که آثار بجای مانده فرهنگی از ادوار مختلف و زمانهای متفاوت فقط مربوط به مردان بوده و زنان هیچگونه نقشی در آفرینش ادب و فرهنگ نداشته اند در صورتیکه زنان زیادی در این جهان پهناور آفرینندگان آثار بزرگی شده اند. وقتی در آثار و احوال بانوان شاعره این کشور شعر و ادب پرور مطالعه می نمائیم و بزرگانی چون رابعه، مهستی و پروین اعتصامی را مانند ستارگان درخشانی در آسمان ادبیات کشور مشاهده می کنیم بر خود می بالیم که در کنار مردان نام آور میدان شعر و ادب بودند زنانیکه کم از مردان نبوده و مایه مباهات و افتخار این سرزمین بوده اند. صاحب لباب الالباب وقتی از رابعه قزداری سخن به میان میآورد گوید: رابعه اگر چه زن بود اما به فضل بر مردان جهان بخندیدی، فارس هر دو میدان و والی هر دو بیان، بر نظم تازی قادر و در شعر پارسی بغایت ماهر...
رمز یا نماد یکی از فنون بیان هنرمندانه است که در فرهنگ و تمدن انسانی جلوههای گسترده و متنوعی دارد و از دیررنا مورد توجه گویندگان و شاعران بزرگ زبان فارسی قرار گرفته است. با نماد، پرده خیال رنگینتر میشود، چرا که نمای یکی از برجستهترین انواع صور خیال میباشد. ادبیات ایران سرشار از رمز است. رمز یا نماد در بین تمامی گونههای ادبی چون شعرغنایی حماسی، عرفانی و غیره ریشه دوانده است. در این مقاله ضمن تعریف نماد و بررسی انواع آن، ابتدا رابطه نماد با صور خیال مورد بحث قرار گرفته است سپس کاربردهای نمادین آب و ترکیبات گوناگون آن در غزلیات عرفانی مولوی و عطار همراه با شواهد شعری بررسی شده است.
اراده و بیان هر نوع معنی، قالب مخصوص و کلام ویژه خود را میطلبد و مثلاً زبان شعر، غالباً، گویای مفاهیم و محتوای مربوط به نثر نیست. بنابراین، انتخاب نوع کلام با توجه به مقاصد و اهداف ادیب از تألیف و تصنیف، ضرورت تام و تمام دارد. استفاده از نثر موزون و مسجّع به عنوان کلامی مستقل در زبان و ادبیات فارسی، برای اولین بار در متون عرفانی رواج و شیوعی گسترده یافت. هدف از طرح این بحث، چرایی انتخاب این نوع کلام در متون عرفانی و به ویژه نامههای عین القضات همدانی است؟ در واقع، جستار حاضر به بررسی مختصات سبکی نثر موزون از لحاظ لفظ، معنا، تناسب میان آن دو، موضوع و ادبیتِ کلام در نامههای قاضی میپردازد و آن را بر اساس ویژگیهای این نوع کلام و مبتنی بر بلاغت، با استفاده از شیوه مطالعه کتابخانهای مورد نقد قرار میدهد. نتایج نشان میدهد که استفاده موردی نویسنده از نثر موزون و مسجع، بیشترین تأثیر را بر خواننده/ مخاطب دارد و در این میان برای ایجاد ارتباط بین عارف و سالک، این نوع نثر ادبی میتواند ایفاکننده بهترین نقش در نوع خود باشد و آنچه باعث میشود که نویسنده نتواند به تمامی از نثر موزون و مسجع بهره ببرد، انباشتگی و پراکندگی مطالبی است که در ذهن او حضوری پررنگ دارد.