حکیم سنایی غزنوی از شعرای ممتاز قرن ششم هجری است که آثار او مورد تقلید شعرای بعد از وی قرار گرفته است. استنساخ زیاد شعر این شاعر و حوزه واژگانی خاص او و فهمیدهنشدن بعضی از واژگان آثار سنایی از عواملی است که باعث ایجاد تحریف و تصحیف در آثار این شاعر شده است. حدیقهالقیقه و شریعهالطریقه اولین مثنوی عرفانی حاصل ذهن خلاق و توغل این شاعر گرانسنگ در آثار گذشتگان است و در آن نیز ماننده دیگر آثار سنایی خطاهایی راهیافته است. در این میان منابع جانبی مانند فرهنگهای قدیمی که در بردارنده بخشی از متن مورد نظر هستند میتوانند راهگشای تصحیح باشند. این مقاله برآن است که با تکیه بر فرهنگ چهانگیری به عنوان یکی از مهمترین فرهنگهای قدیمی که در هند نوشته شده است و به حوزه زبانی شاعر بسیار نزدیک بوده است به بررسی و نقد از ابیات حدیقه سنایی در فرهنگ جهانگیری بپردازد.
مثنوی حدیقةالحقیقه و شریعةالطریقه یا فخری نامه یا الهینامه منظومهای است به فارسی، سرودهٔ سنایی غزنوی با مضمون عارفانه. سنایی سرایش آن را در سال ۵۲۴ ه.ق آغاز کرد و در سال ۵۲۵ ه.ق به پایان رساند.این مثنوی دارای ده هزار بیت در ده باب است؛ و در بحر خفیف مسدس محذوف (فعلاتن مفاعلن فعلن) سروده شدهاست.موضوعات این کتاب، علاوه بر ستایش خدا و پیامبر و خاندان و اصحاب او، دربارهٔ عقل و علم و حکمت و عشق است. در مقایسه با دیگر آثار پر ارزش سنایی هم چون غزلها و قصائدش، حدیقةالحقیقه از همه بلندنامتر و مورد قبول طبایع مردمان بیشتری در طول سدههای متوالی بودهاست. حدیقه الحقیقه از منظومههایی است که بر بسیاری از شاعران تأثیر گذاردهاست. سنایی با سرودن این منظومه، باب تازهای را در سرایش منظومههای عرفانی در تاریخ ادب و عرفان گشود. شاعران بزرگی همچون خاقانی و نظامی به ترتیب تحفةالعراقین و مخزنالاسرار را تحت تأثیر مستقیم این منظومه سرودند و سالها بعد، عطار و مولوی سرایش مثنویهای عرفانی را به اوج تکامل رساندند. این کتاب خلاصه مفیدی از این اثر بزرگ سنایی ارائه داده است.
معرب واژهای است که از زبان دیگری به زبان عربی راه یافته باشد؛ خواه به همان صورت به کار رفته باشد و خواه در آن دگرگونی پدید آمده باشد. در این کتاب واژههایی که در «فرهنگ جهانگیری» و «برهان قاطع» معرب شمرده شده است، گردآوری گردیده و ترتیب الفبایی یافته است. «فرهنگ جهانگیری» واژهنامهای است که جمالالدین حسین انجوی شیرازی به نام جهانگیر پسر اکبرشاه گورکانی در هندوستان به سال 1017 هجری به پایان رسانیده است. «برهان قاطع» نیز واژهنامهای است فارسی به فارسی که محمدحسین خلف تبریزی متخلص به برهان در هندوستان به سال 1062 هجری فراهم آورده است.
تشبیه یکی از بارزترین و بنیادیترین شیوههای بیانی است که نفش عمدهای در خیالانگیزی و تأثیر کلام شاعران داشته است. در این مقاله به شیوه توصیفی ـ تحلیلی و تطبیقی تشبیهات موجود در ادبیات حکمی بوستان و سرودههای حکمی متنبی از وجوه مختلف: طرفین تشبیه، حسی و عقلیبودن، مفرد و مرکببودن، وجه شبه و بررسی گردیده و تحلیلی آماری از آنها ارایه شده است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که هر جند سعدی و متنبی از انواع تشبیه از جمله مفرد، مرکب، مطلق، مضمر، بلیغ و مؤکد بهره گرفتهاند؛ اما در کاربرد تشبیه به لحاظ آماری با یکدیگر تفاوتهایی دارند. از دیگر نتایح تحقیق این است که تشبیهات سعدی در بیشتر موارد مفرد، بلیغ، واضح و بدون تعقید است؛ اما گرایش متنبی به تشبیهات ضمنی، مقید یا مرکب، معقد و غیرصریح بیشتر است.