کتابخانه مجازی ادبیات

در فن آرایش سخن و صنایع بدیعی "سوال و جواب" را یکی از محسنات بدیع معنوی به شمار آورده اند و آن چنان است که شاعر در بیتی و یا چند بیت و یا بیش از آن، سخن خود را به صورت پرسش و پاسخ موضوع می کند و این تفنن ادبی، گاه چندان به درازا می‌کشد که از آغاز تا پایان یک قصیده طولانی را نیز دربر می‌گیرد. کتاب حاضر که "گفتگو در شعر فارسی" نام دارد بیشترین اشعاری را که تاکنون به شیوه پرسش و پاسخ سروده شده اند، شامل می‌شود.

شیخ مولی رشید دزفولی، فقیهی فاضل و ادیبی از شعرای تابناک بود که در جامعیت علوم و فضیلت دینداری و رعایت نکات اخلاقی و فضایل و کمالات نفسانی در عهد خود مشخص و ممتاز بود «او با همه اطلاعاتی که در علوم دینی و فلسفه و تاریخ و ادبیات تازی و فارسی داشته‌اند تنها قسمتی از دیوانش یعنی بخش (زهرائیه) به جای مانده، که با همه‌ی اندکی طبعی غرا و معلوماتی جامع است. در شعر بر پیشینیانی همچون سعدی، حافظ و جمال‌الدین عبدالرزاق بوده است... مجموعاً 2545 بیت شعر از مرحوم ضیایی به جای مانده است» . «این اثر یکبار در سال ۱۳۳۳ قمری در بمبئی و بار دیگر در سال ۱۳۲۳ خورشیدی در تهران به نام کلیات دیوان ضیایی به چاپ رسیده است. مجموعه زهرائیه ضیایی اگرچه در باب مدیحه و مرثیه است، اما با اصولی نو و طرح‌های شعری جدید نسبت به مرثیه سرایی در آن زمان به وجود آمده که این نوع طرز بیان مرثیه در نوع خود بی‌نظیر است و در زمان زندگی ضیایی مطمئناً سبکی بسیار نو و تازه بوده است» در دیوان شعری که از او به جای مانده تعدادی قصیده و غزل(88) و ترجیع بند(12) وجود دارد. «گرچه دیوان اشعارش مختصر ولی منقح و نافع و حاوی فواید بسیار است. اشعار نغز و شیوای او در قالب پند و نصایح، حکایت از رنج درون و قلب سوزانش دارد» . اثر منظومش؛ یعنی زهرائیه نشان از تسلط او بر قواعد شعری و تبحر او بر استحکام معانی دارد و دلیل بارزی است بر فصاحت کلام و روانی سخن و نیروی طبع و قوت بیان و حدت ذهن او. «قصاید و غزلیات لطیف و مدایح عالی و اوصاف رایع او با معانی باریک و مضامین تازه و دل‌انگیز به شعر او دلاویزی و رونق و جلای خاص می‌بخشد. در لابه‌لای اشعارش به ابیاتی برمی‌خوریم که بیانگر حسب حال و بیان احوال و سبب احتراز او از دنیا و مردم زمانه و علت انزوا و تجرید وی از خلایق است»

مذکر احباب، کتابی است به زبان فارسی نوشته سید حسن خواجه نقیب الاشراف بخاری ‌ که به شرح حال ۲۹۲ تن از شاعران ، سلاطین ، صوفیان و عالمان و خویشاوندان مؤلف که در ماوراءالنهر می‌زیسته‌اند می‌پردازد. آقای احمد گلچین معانی سال اتمام این تذکره ۹۷۴ ق را دانسته است. به گفته مصحح سال ۹۷۴ ق. به لحاظ سال اتمام نخستین تحریر تذکره قابل قبول است؛ اما این سال را نباید به عنوان سال اتمام صورت نهایی کتاب تلقی کرد، چرا که مولف از ۹۷۴ تا ۱۰۰۵ ق. پیوسته به تذکره اش نظر می‌انداخته و مطالبی را می‌پیراسته و نکاتی را به تذکره اش می‌افزوده است. مصصح سپس دلایل خود را بر این که سال ۹۷۴ ق. سال اتمام صورت نهایی کتاب نیست، ارائه می‌کند. انگیزه مولف از نگارش این اثر، اجابت خواسته برخی از دوستان و برادران بوده که از وی خواسته‌اند، اسامی برخی از فضلا را در تذکره‌ای گردآورد تا یادشان ماندگار شود. کتاب مشتمل بر یادداشت و نیز مقدمه‌ای مبسوط به قلم مصصح آقای نجیب مایل هروی، دیباچه‌ای به قلم مولف، یک مقاله و چهار باب و یک خاتمه است. مقاله خود مشتمل بر دو رکن و هر یک از دو رکن مشتمل بر دو فصل می‌باشد. باب اول تا چهار م کتاب نیز هر یک مشتمل بر چهار فصل است. این کتاب یکی از مهم‌ترین منابع ادبی، تاریخی مربوط به ماوراءالنهر در قرن دهم هجری است. اطلاعات تاریخی- فرهنگی جالبی درباره دربار ازبکان ، شیبانیان و خانان خیوه و خوارزم در آن مندرج است. در دیباچه کتاب، مولف به تعریف شعر و بیان شرافت آن و نیز انگیزه خود از نگارش این کتاب پرداخته و ترتیب مطالب کتاب را بیان می‌دارد. رکن اول از مقاله کتاب به بیان احوال سلاطین چنگیزخانی (شیبانی) ضمن دو فصل اختصاص یافته است: در فصل اول از سلاطین چنگیزخانی که وفات کرده‌اند، یاد می‌شود. نظیر: ابوالفتح محمد شیبانی ، عبیدالله شیبانی ، رستم بهادرخان و... و در فصل دوم از سلاطینی که در زمان مولف در قید حیات بوده‌اند، یاد می‌شود. نظیر: ابوالفتح سلطان سعیدخان ، دوست محمد سلطان و...در فصل اول از رکن دوم که به شرح حال سلاطین جغتایی اختصاص یافته، سلاطینی که رحلت کرده‌اند، معرفی می‌شوند. نظیر: ظهیرالدین محمد بابرپادشاه، محمد همایون پادشاه، ابراهیم میرزا و... و در فصل دوم دو تن از سلاطینی که در زمان مولف در قید حیات بوده‌اند، معرفی می‌گردند که عبارتند از: سلیمان شاه میرزا، میرزا ابوالقاسم. باب اول از چهار باب کتاب به معرفی گروهی که مولف ایشان را درک نکرده و از دنیا رفته‌اند، باب دوم به معرفی گروهی که وی ایشان را درک کرده و از دنیا رفته‌اند، باب سوم به معرفی کسانی که مولف آنان را درک نموده و تا زمان وی نیز در قید حیات بوده‌اند و باب چهارم به شرح حال کسانی که مولف ایشان را درک ننموده و لکن در زمان مولف هنوز در قید حیات بوده‌اند، اختصاص یافته است. مولف ذیل نام هر یک از افراد، به معرفی اجمالی پرداخته و نمونه‌ای از نظم ایشان را ذکر می‌کند. در خاتمه نیز مولف از نیاکان و پدران و عموها و دایی‌های خویش یاد می‌کند و نمونه‌ای از شعر ایشان را یادآور می‌شود.

این کتاب مشتمل بر بیست نگاشته فارسی دری که پیشینیان منطقه با ذهن و زبان عارفانه/ صوفیانه در گوشه و کنار دویره‌ها و خانگاه‌ها مکتوب کرده‌اند. از این مجموعه نه‌تنها می‌توان در زمینه گونه‌شناسی گونه‌های تاریخی زبان فارسی دری بهره‌مند شد. بلکه می‌تواند توانِ بلند زبان فارسی را در تصویرکردن نکته‌های اخلاقی و اجتماعی آموخت و هم دریافت که چگونه این توان بلند که از 500 هجری به سوی 1000 هجری و بعد از آن نیز می‌آید. به واقع این مجموعه نشان می‌دهد چگونه مفیدترین ذهنیت فکر و فرهنگ فارسی‌زبانان، با درکی نادرست، مضرترین ذهنیت آنان هم تلقی می‌تواند شد.