سید احمد بهشتی شیرازی، در کتاب شرح جنون: تفسیر موضوعی دیوان خواجه شمسالدین محمد حافظ شیرازی، در پی آن است تا با معرفی فرهنگ ادبی که حافظ شیرازی از متن آن برخاسته است و مطالع تطبیقی مضامین اشعار او و دیگر شعرای نامور فارسی، نقبی به کنه شعر او بزند. کتاب شرح جنون یکی از کتابهای نایاب و قدیمی است که به تفسیر موضوعی غزلیات حافظ میپردازد. (متاسفانه به دلیل عدم موجود بودن بخش پیشگفتار و مقدمه، این نسخه بدون صفحات ابتدایی منتشر شده است و محتوا مطابق نسخه نمونه آغاز میشود.) درباره لسانالغیب و مشرب او، در تفسیر شاهکارهای شعری وی دو شیوه وجود دارد. عدهای رندیهای او را ظاهری میدانند و شراب و شاهد و ساقی او را ظاهری تلقی میکنند و عدهای از آنچه او گفته تعابیر باطنی دارند. سید احمد بهشتی شیرازی از جمله گروه دوم است.
این مجموعه شرح، حاصل تحقیق و تتبع فراوان و گسترده در بسیاری شروح معتبر و برجسته مثنوی و آثار ارزشمند تصوف و کلام و فلسفه و فقه و تفسیر و ادب پارسی و عربی است. از مزایای دیگر آن می توان از به دست دادن مآخذ داستان های مثنوی و تعریف فراخور شرح از اصول مهم و عمده تصوف و فلسفه و کلام و فقه و شرح لغات و تعبیرات و مصطلحات و حرکت گذاری بر روی کلمات دشوار و نیز شرح اعلام آن یاد کرد. اشتمال این کتاب بر بسیاری فواید علوم عقلی و نقلی و ادبی راهنمای بس سودمندی است در کار مطالعات و پژوهش بعدی خواننده علاقه مند به تصوف و عرفان اسلامی و ادب فارسی. در این مجموعه، مرحوم استاد فروزانفر دفتر اول را تا جزو سوم شرح کرده اند، و ادامه شرح را تا پایان دفتر ششم، استاد دکتر شهیدی به عهده گرفته اند.
مشارب الاذواق شرح قصیده خمریه ابن فارض مصری است در بیان محبّت، از عارف کبیر قرن هشتم هجری امیر سید علی همدانی ملقب به علی ثانی با مقدمه و تصحیح محمد خواجوی به زبان فارسی. ابن فارض را قصیدهای است تائیه به نام نظم السلوک که در آن از علوم دینی و معارف الهی و سیر و سلوک و ذوق خود و کاملان اولیاء و بزرگان عرفا فراوان گرد آمده است. آن قصیده 765 بیت است. ابن فارض در آن قصیده عشقش را به جمال محبوب بیان کرده است. بر آن قصیده، شرحهای گوناگون فارسی و عربی نوشته شده است؛ مشارق الدراری به زبان فارسی و منتهی المدارک به عربی از سعیدالدین فرغانی، کشف الوجوه الغر لمعانی نظم الدّرّ عزدالدین محمود کاشانی معروف به شرح شیخ عبدالرزاق کاشانی، شرح رکنالدین شیرازی و دو شرح دیگر از شاگردان سعیدالدین فرغانی از جمله این شروح هستند. اما قصیده میمیه خمریه وی از قصاید مشهور خمریات است که در کتابها و سخنان بزرگان متداول و مشهور است و بر آن شروحی نوشته شده که مشهورترین و بلکه برترین و نخستین آنها به فارسی مشارب الاذواق امیر سید علی همدانی و دیگری لوامع ملا عبدالرحمن جامی است. امیر سید علی همدانی مشارب الاذواق را در شرح الفاظ و عبارات و کشف رموز و اشارت این قصیده نوشته شده و در آن شراب محبت را که مطلوب نهایی است، به عالیترین اسلوب و زیباترین نظم بیان داشته است.
با اینکه منصور حافظ سرایندهای مذهبی و عرفانی است و او را با امور درباری و دولتی پیوندی نیست؛ ولی در چند مورد از فرمانروایی به نام تورانشاه سلطان عادل نام میبرد و این در حالی است که در قرن نهم فرمانروایی به این نام در منطقه فارس که معاصر شاعر باشد، حکومت نداشته؛ اما در قرن هشتم دو تن به نام تورانشاه وجود دارند. منصور حافظ در بیشتر غزلیاتش از ابیات و مصاریع خواجه شیراز استفاده کرده است. هم کلام خود را با کلام خواجه زینت داده و هم کلام او شرح گونهای است بر ابیات خواجه شیراز. در این کتاب دیوان منصور حافظ شیرازی در بخشهای غزلیات، ترجیعبند و قطعات آورده شده و سپس توضیح ابیات مبهم نیز بیان شده است.
قطعه یکی از قالبهای شعر پارسی است که گرچه شاعر در این قالب بیشتر به پند و نصیحت و توصیه به پرهیز از دنیا و دنیاپرستان میپردازد، ولی در همه زمینهها از مدح و ذم و هجو و تهنیت و تعزیت و انتقادهای صریح اجتماعی و سیاسی طبعآزمایی میکند. بیشک شاه قطعهسرایان و امیر ایشان شیخ اجل سعدی شیرازی است؛ گرچه انوری و ابن یمین و قاآنی در قطعهسرایی دستی قوی دارند؛ ولی هیچ گوینده و ادیب و شاعری در کلام پارسی همچون سعدی نیست که کلمه در دست او همچون موم است، او خداوندگار زبان پارسی است. در این کتاب گزیدهای از قطعات پارسی به همراه شرح آنها آورده شده است.