ورود اسلام به ایران در پایان سلسلهی ساسانیان باعث تغییر اساسی در فرهنگ و شرایط اجتماعی ایران شد. بهطوری که این ماجرا تقسیمکنندهی تاریخ ایران به دو بخش ایران باستانی و ایران اسلامی است. از آن زمان تا کنون متفکرین ابعاد مختلف این قضیه را بررسی و دربارهی جنبههای مختلف آن قلم زدهاند. کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران نمایندهی دستهای از این تفکرات است که شهید مطهری در آن دغدغهی خود دربارهی هویت ایرانی-اسلامی را شرح داده و به مسئلهی مفهوم ملت ایران در مقابل اسلام، سهم ایرانیان در پیشرفت اسلام و نقش اسلام در شکوفایی ایران پاسخ داده است. کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران از سه بخش بر پایهی سخنرانیهای مطهری شکل گرفته است. بخش اول کتاب با عنوان «اسلام و ملیت ایرانی» شامل سه فصل است که در آن مطهری به شرح مواردی چون فقه و فقاهت، فلسفه و حکمت و عرفان و تصوف میپردازد. هدف او از شرح این موضوعات نشان دادن استمرار فرهنگی در فرهنگ اسلامی است. بخش دوم و سوم کتاب به ترتیب «خدمات اسلام به ایران» و «خدمات ایران به اسلام» نام دارند. در چاپهای بعدی دو بخش دیگر با عنوان «کتابسوزی ایران و مصر» و «فقه و فلسفه و عرفان» با مضمون سهم متفکران ایرانی در علوم مختلف در تمدن اسلامی به کتاب افزوده شد. مطهری در مقدمهی کتاب میگوید: «مسئلهی اسلام و ایران از جانب مستشرقان و برخی از تاریخنویسان ایرانی، تحریف شده و بیشتر بر صرف ایرانیت و تقابل با اسلام متمرکز بوده و اسلام را مساوی با عربی بودن دانسته و بر زدودن گرایشهای اسلامی به بهانهی عربی بودن و مخالف ایرانی بودن اصرار داشتند.»
برای معارف ریاضی در ایران باستان، و نیز تمدن ایران در دورانهای بعدی دو سرچشمه اصلی می توان قائل شد. یکی از این دو منبع، تمدنهای کهنی بوده است که از چندین هزار سال پیش از میلاد در شوش و سومر وجود داشته و در علوم ریاضی، هندسه و نجوم بسی غنی بوده اند. چنانچه از منظری جامع به تمدن ایران باستان بنگریم این منبع در واقع سر چشمه ای بومی است و بنابراین ریشه ای در بطن تمدن ایرانی محسوب تواند شد. منبع دیگر که در بسیاری تواریخ به نام سنتهای ریاضی هندی نامیده شده نیز در واقع به گونه ای مرتبط با فرهنگ ایران و دارای وجوه اشتراک قوی با ریشه های تمدن در ایران. زمین است. این پیوستگی را اقوام آریایی که به ایران آمدند و شاخه ای از آنها در حدود ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد به هند رفتند تأمین نمودند. سنتهای برهمنی درهند در واقع همان سنتهای آریایی است زیرا که برهمنان طبقه اول از سیستم طبقاتی هند و آریایی محسوب می شده اند. معارف کهن در ریاضیات از این دو سر چشمه جریان یافت و پهنه فرهنگ ریاضی در ایران باستان را مشروب کرد و نهالهایی از آن را به ثمر نشاند. در سرزمین شوش، از حدود چهار هزار سال پیش از میلاد، تمدنهایی بر پا بوده و میان آن فرهنگها با فرهنگ….
کتاب حاضر نخستین جلد از مجموعهای است که به بررسی تاریخ علم و فناوری در ایران میپردازد. تاریخ علم در ایران نسبت به بسیاری از وجوه فرهنگی تمدن ایرانی هنوز به گونهای شایسته، بررسی و تنظیم نشده و آثار مستندی در این زمینه تدوین نشده است. بنابراین بازشناسی و شناساندن این عنصر مهم از فرهنگ، موجب میشود که پیوند آن با دیگر وجوه فرهنگ ایران و نیز نقش آن در عرصه تمدن جهان آشکار شود. در نگارش این مجموعه از اندیشهها، نوشتهها، گفتارها و همکاریهای بسیار استفاده شده است.
مسئله کتابسوزی و کتابخانهسوزی توسط اعراب و مسلمانان در جریان فتح دو سرزمین ایران و مصر از مهمترین وقایع تاریخی است که همیشه مورد مجادله مورخین بوده است. شهید مطهری از جمله محققانی است که ماجرای کتابخانهسوزیهای مسلمانان را رد کرده و آن را تحریف دشمنان اسلام در قرن اخیر دانسته است. او در این کتاب کوشیده تا با بررسی اسناد تاریخی و نگاهی علمی به اوراق کتابها و سندهایی که از کتابخانهسوزیها حکایت دارند، تحریفات تاریخی را شناسایی کرده و حقایق را آشکار کند.
این کتاب، مجموعهای است مشتمل بر پنج جلسه کنفرانس استاد شهید آیتالله مطهری (ره) که در حدود سال 1350 هجری شمسی در دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران ایراد شده است. استاد مطهری برای شناخت حافظ به دو راه مراجعه به تاریخ و دیوان او اشاره مینماید و ضمناً پنج فرضیه را در باب شخصیت فکری و اشعار او را بررسی میکند. استاد مطهری ضمن عارفانه خواندن اشعار حافظ اصول جهانبینی عرفانی را بیان مینماید.