ترقیمه یا (colophon) نسخههای خطی از جمله عناصر مهم در نسخهشناسی است که نسخهشناسی را به متنشناسی پیوند میزند. کاتبان فارسی زبان از دیرباز بنابر زبان فکری خویش، ترقیمه نسخههای مکتوبشان را ـ که به زبان پارسی بوده ـ با ترقیمه پارسی به پایان میبردهاند. اما این ادب نسخهنویسی فارسی رفته رفته دگرگون شده و به ترقیمههای عربی و عربی آمیز تبدیل شد. بر پایه چنین نظری، ترقیمه پارسی نسخه فلورانس از «شاهنامه» مورد تأمل قرار گرفت و اصالت آن از طریق نسخهشناسی ـ که بعضی از معاصران آن را محل تردید دانستهاند ـ یادآوری شده است.
یکی از جنبههای منحصر به فرد سفینه تبریز (مجلس،ش 14590) وجود تعداد 216 انجامه (از 209 رساله) در آن است از کاتب واحدی به نام ابو المجد محمد بن مسعود تبریزی که صاحب مجموعه بوده است و این تعداد انجامه یادگار قلم شانزده سال از کتابت او، یعنی از 721 تا 736 ق است. در این مقاله برنوشت و بررسی این انجامهها بهطور تقطیع ارائه شده تا نشان بدهد که یک کاتب فاضل در نوشتن انجامهها به چه جنبهها و نکتههایی توجه میکرده و انجامههای او در بر گیرنده چه گونه الفاظ وتعبیرات و مطالب و نکتهها و احیانا تفننهاست. ابتدا متن انجامهها به صورت تقطیع شده و به ترتیبی که در چاپ کنونی یعنی وضع موجود نسخه خطی دیده میشود آورده شده است. سپس جدولی ارائه گردیده که در آن رسالهها به ترتیب تاریخ کتابت تنظیم شدهاند و در آن سال کتابت، ماه، روز، ایام هفته، موقع کتابت، به همراه عنوان مطلب، موضوع و صفحه متن چاپی آمده است. از آنجا که افتادگیهای اوراق نسخه و درهم ریختگی آن به هنگام صحافی بعدی موجب شده که سنوات انجامهها در بین الدفتین کنونی پس و پیشی داشته باشد، در این جدول علاوه بر ردیف رساله چاپی، ردیف رساله پیشنهادی نیز آمده است. پس از آن فهرست تبویبی نوع مطالب شامل: 1.کاتب(نام کاتب و شجره او، نسبت، محل تولد، مذهب، اجازه نامه، خضوع و خشوع، دعا برای خود و دیگران، ...)؛ 2.نسخه (نام کتاب، زبان، اجزاء و نوع متن،کلمات پایانگیری نسخه، قرائت، مقابله و تصحیح، نسخه اساس،...)؛ 3.کتابت (محل کتابت، سال و ماه و گاه شماری و هنگام کتابت، مقدار کتابت، ...)؛ 4.مؤلف (نام مؤلف، القاب احترامآمیز برای مؤلف، ...) ارائه شده است.
یکی از آثاری که در طولِ تاریخ بارها استنساخ شده و نسخِ گوناگونی از آن به دست ما رسیده، غزلیات شمس اثر مولانا جلال الدین محمّد است. جامعترین تصحیح موجود از این اثر، به حدود نیم قرن پیش برمیگردد که بدیع الزمان فروزانفر بدین کار همّت گمارده است. از میانِ نسخِ متعدّدِ غزلیات شمس ـ چه نسخههایی که فروزانفر در اختیار داشته و معرفی کرده و چه نسخههایی که در دسترس ایشان نبوده است ـ تا اواخر قرن نهم، 12 نسخه، ترقیمه دارد. در این تحقیق، اجزایِ مختلفِ این ترقیمهها اعم از زبانِ ترقیمه، تاریخِ کتابت، نامِ کاتب و... مورد بررسی قرار گرفته است. یکی از مهمترین کارهایی که در زمینه نسخهشناسی بایسته است، ارائه تصاویر ترقیمهها به مخاطبان است؛ هرچند این مسأله در فهرست نگاری نسخ خطّی تا به امروز رعایت نشده است. در این پژوهش پس از بررسی دقیق اجزای مختلف ترقیمهها به نکاتی دست یافتیم که پیش از این مغفول مانده بود؛ از آن میان میتوان به ترقیمه نسخه قره حصار اشاره کرد که اختلافهایی در خواندن تاریخ این ترقیمه وجود داشت؛ امّا به کمک شواهد درونی و بیرونی تاریخ صحیح ترقیمه استخراج شد و از این طریق قدیمیترین نسخه ترقیمهدار، مشخص و معرفی گردید.
مذکر احباب، کتابی است به زبان فارسی نوشته سید حسن خواجه نقیب الاشراف بخاری که به شرح حال ۲۹۲ تن از شاعران ، سلاطین ، صوفیان و عالمان و خویشاوندان مؤلف که در ماوراءالنهر میزیستهاند میپردازد. آقای احمد گلچین معانی سال اتمام این تذکره ۹۷۴ ق را دانسته است. به گفته مصحح سال ۹۷۴ ق. به لحاظ سال اتمام نخستین تحریر تذکره قابل قبول است؛ اما این سال را نباید به عنوان سال اتمام صورت نهایی کتاب تلقی کرد، چرا که مولف از ۹۷۴ تا ۱۰۰۵ ق. پیوسته به تذکره اش نظر میانداخته و مطالبی را میپیراسته و نکاتی را به تذکره اش میافزوده است. مصصح سپس دلایل خود را بر این که سال ۹۷۴ ق. سال اتمام صورت نهایی کتاب نیست، ارائه میکند. انگیزه مولف از نگارش این اثر، اجابت خواسته برخی از دوستان و برادران بوده که از وی خواستهاند، اسامی برخی از فضلا را در تذکرهای گردآورد تا یادشان ماندگار شود. کتاب مشتمل بر یادداشت و نیز مقدمهای مبسوط به قلم مصصح آقای نجیب مایل هروی، دیباچهای به قلم مولف، یک مقاله و چهار باب و یک خاتمه است. مقاله خود مشتمل بر دو رکن و هر یک از دو رکن مشتمل بر دو فصل میباشد. باب اول تا چهار م کتاب نیز هر یک مشتمل بر چهار فصل است. این کتاب یکی از مهمترین منابع ادبی، تاریخی مربوط به ماوراءالنهر در قرن دهم هجری است. اطلاعات تاریخی- فرهنگی جالبی درباره دربار ازبکان ، شیبانیان و خانان خیوه و خوارزم در آن مندرج است. در دیباچه کتاب، مولف به تعریف شعر و بیان شرافت آن و نیز انگیزه خود از نگارش این کتاب پرداخته و ترتیب مطالب کتاب را بیان میدارد. رکن اول از مقاله کتاب به بیان احوال سلاطین چنگیزخانی (شیبانی) ضمن دو فصل اختصاص یافته است: در فصل اول از سلاطین چنگیزخانی که وفات کردهاند، یاد میشود. نظیر: ابوالفتح محمد شیبانی ، عبیدالله شیبانی ، رستم بهادرخان و... و در فصل دوم از سلاطینی که در زمان مولف در قید حیات بودهاند، یاد میشود. نظیر: ابوالفتح سلطان سعیدخان ، دوست محمد سلطان و...در فصل اول از رکن دوم که به شرح حال سلاطین جغتایی اختصاص یافته، سلاطینی که رحلت کردهاند، معرفی میشوند. نظیر: ظهیرالدین محمد بابرپادشاه، محمد همایون پادشاه، ابراهیم میرزا و... و در فصل دوم دو تن از سلاطینی که در زمان مولف در قید حیات بودهاند، معرفی میگردند که عبارتند از: سلیمان شاه میرزا، میرزا ابوالقاسم. باب اول از چهار باب کتاب به معرفی گروهی که مولف ایشان را درک نکرده و از دنیا رفتهاند، باب دوم به معرفی گروهی که وی ایشان را درک کرده و از دنیا رفتهاند، باب سوم به معرفی کسانی که مولف آنان را درک نموده و تا زمان وی نیز در قید حیات بودهاند و باب چهارم به شرح حال کسانی که مولف ایشان را درک ننموده و لکن در زمان مولف هنوز در قید حیات بودهاند، اختصاص یافته است. مولف ذیل نام هر یک از افراد، به معرفی اجمالی پرداخته و نمونهای از نظم ایشان را ذکر میکند. در خاتمه نیز مولف از نیاکان و پدران و عموها و داییهای خویش یاد میکند و نمونهای از شعر ایشان را یادآور میشود.
این کتاب مشتمل بر بیست نگاشته فارسی دری که پیشینیان منطقه با ذهن و زبان عارفانه/ صوفیانه در گوشه و کنار دویرهها و خانگاهها مکتوب کردهاند. از این مجموعه نهتنها میتوان در زمینه گونهشناسی گونههای تاریخی زبان فارسی دری بهرهمند شد. بلکه میتواند توانِ بلند زبان فارسی را در تصویرکردن نکتههای اخلاقی و اجتماعی آموخت و هم دریافت که چگونه این توان بلند که از 500 هجری به سوی 1000 هجری و بعد از آن نیز میآید. به واقع این مجموعه نشان میدهد چگونه مفیدترین ذهنیت فکر و فرهنگ فارسیزبانان، با درکی نادرست، مضرترین ذهنیت آنان هم تلقی میتواند شد.