کتابخانه مجازی ادبیات

فعل از مهم‌ترين مقولات زبان و از ارکان اصلي جمله است که در فارسي و عربي به اقسام گاه مشابه تقسيم مي‌شود. يکي از اقسام اصلي فعل که در هر دو زبان هم وجود دارد، فعل مجهول است. گرچه به ظاهر اين تسميه بين دو زبان مشترک است و به نظر مي‌رسد، افعال مجهول در هر دو زبان کاملا معادل يکديگرند، اما از آنجا که فعل مجهول در فارسي از زواياي مختلف و گسترده‌تر از عربي مورد بحث قرار گرفته است، در اين مقاله در پي پاسخ به اين سوالات هستيم که به جز ساختار دستوري مجهول در زبان عربي آيا مي‌توان ساختارهاي ديگري يافت که از نظر معنايي مجهول به حساب آيند؟ و چه رابطه‌اي ميان ساختارهاي دستوري و معنايي فعل مجهول در دو زبان وجود دارد؟ و تفاوت‌ها و شباهت‌هاي دستوري و معنايي فعل مجهول در فارسي و عربي چيست؟ حاصل اين پژوهش مي‌تواند از بسياري از خطاهاي دانشجويان در ترجمه بکاهد و از جمله نتايج آن مي‌توان به اين مورد اشاره کرد که در هر دو زبان يک فعل کمکي به عنوان مجهول ساز شناخته شده است و نيز در هر دو زبان فعل‌هاي دو وجهي وجود دارد و در زبان عربي در ساختار مجهول علاوه بر تغييرات صرفي تغييرات صوتي نيز رخ مي‌دهد.

فعل مجهول در ادوار تاریخ زبان فارسی شکل‌ها و کاربردهای مختلفی داشته‌است. به‌طور کلی از دیرباز تا امروز در زبان‌ها و گویش‌های ایرانی، شیوه‌های زیر را می‌توان در ساخت یا مفهوم فعل مجهول مشاهده کرد: الف) ریشه / ماده فعل+ پسوند مجهول‌ساز؛ ب) اسم مفعول (صفت مفعولی) یا مصدر+ فعل کمکی؛ ج) صیغة سوم‌شخص جمع فعل‌های متعدی معلوم بدون عامل. در زبان فارسی و گویش‌های ایرانی امروز، هریک از شیوه‌های مذکور به‌طور مستقل و گاه در کنار یکدیگر به حیات خود ادامه می‌دهند. در این مقاله با مطالعه زبان‌ها و شماری از گویش‌های ایرانی، به بررسی روش‌های ساخت فعل مجهول در آنها پرداخته‌ایم. ابتدا به چگونگی ساخت این فعل در زبان‌های ایرانی باستان و میانه غربی اشاره شده‌ و سپس براساس منابع موجود، روند تحول، شیوه‌ها و امکانات مختلف ساخت مجهول در گویش‌های ایرانی نو مورد بررسی و کاوش قرار گرفته‌است.

حرفهای تازه گفتارهایی است در زمینه های وزن و قافیه فارسی و زبانشناسی فارسی و افسانه نویسی. این گفتارها را میتوان به پنج تقسیم کرد: 1. گفتارهایی که در آنها مباحثی جدید برای اولین بار مطرح گشته است مانند ماضیهای نقلی، فارسی مودبانه، بررسی علمی قافیه شهر فارسی، نامهای خاص و نظریه اطلاع، افسانه نویسی، آهنگ در فارسی، نقشهای تکیه در فارسی و اوزان نوحه ها. 2. گفتارهایی که در آنها بعضی نظرات دانشمندان چه معاصر و چه قدیم که نادرست می نمود، به ویژه در وزن شهر، مورد تحقیق و ارزیابی قرار گرفته و پس از مشخص شدن نادرستی با شیوه ای علمی رد و حقیقت آشکار شده است. 3. گفتارهایی است درباره مطالبی که قبلا مورد تفحص و بررسی دیگران قرار گرفته است اما نگارنده بررسی جامعی در آنها نموده و آنها را تکمیل کرده است مانند جمله های شرطی و اوزان دوری. 4. دو گفتار است یکی درباره عروض فارسی و دیگری درباره قافیه شعر فارسی عروضیان قدیم متاسفانه به جای آنکه اوزان زیبا و متعدد و متنوع و دقیق شعر فارسی را، چنانکه هست توصیف کنند، آنها را در چهارچوبه قواعد محدود عروض عرب که از هر جهت با اوزان شعر فارسی بی تناسب و متفاوت است تدوین کرده اند لذا نه تنها غیرعلمی است بلکه فراگرفتن آن هم بسیار دشوار است. 5. آخرین گفتار درباره متن خوانی است، درباره اینکه در دانشکده های ادبیات ما خواندن متون ادبی و معنی کردن لغات و بحث در نکات صرفی و نحوی اصطلاحات ادبی و علمی و عرفانی و نظایر اینها را ادبیات می دانند... در خاتمه، گفتارها از نظر موضوعی به پنج بخش تقسیم گردید: بخش یک عروض، بخش دو قافیه، بخش سه زبانشناسی، بخش چهار افسانه نویسی، بخش پنج ادبیات یا متن خوانی

تقی وحیدیان در مقدمه کتاب می‌گوید: این رساله شامل قواعد زبان عامیانه فارسی است یعنی زبانی که فارسی زبانان امروز به آن حرف می‌زنند. در این رساله برای استخراج قواعد زبان عامیانه ابتدا نثر ساده و خودمانی بعد از مشروطیت را مورد نظر قرار گرفته است. بخصوص نثرهایی که عینا به زبان مردم بود. پس از آن در گفتار مردم دقت کردم و در حقیقت بیشتر قواعد را از گفته‌های مردم گرفتم و این بهتر بود، زیرا قواعد زبان را از زبان گفتاری با اطمینان کامل می‌توان گرفت و خط (به خصوص خط فارسی). گفتن دو نکته ضروری است: اول اینکه در این دستور بیشتر قواعد مختص زبان عامیانه گرد آمده و قواعدی که میان زبان عامیانه و لفظ قلم مشترک بوده باختصار ذکر شده. دوم اینکه ضمن مطالعه در دستور زبان عامیانه با این نکته برخوردم که بعضی از قواعد زبان در دستورهای زبان فارسی ناقص یا نادرست است که در این رساله نظر اصلاحی خودم را آورده ام.