کتابخانه مجازی ادبیات

این دستنویس از وندیداد بخش قوانین دینی اوستا که چاپ عکسی شده‌اند، همه از دسته‌ای است که آن را وندیداد پهلوی می‌خوانند و شامل متن اوستایی وندیداد، ترجمه پهلوی آن و گزارش‌هایی به پهلوی است. این نوع متن بی‌شک پایۀ پژوهش‌های تفسیری متن اوستا بوده است. از طرف دیگر برای عبادت مردم، دستنویس‌هایی از نوع دیگر معمول بوده است که آنها را وندیداد ساده می‌گویند که تنها متن اوستایی است که با رعایت شعایر دینی مرتب شده است. از این‌رو این سه دستنویس که با هم پیوستگی نزدیک دارند، در یک مجموعه آورده شده است.

دست‌نویس اوستایی کتابخانه ملی ملک یکی از نادر دست‌نوشته‌هایی است که گلدنر نیز در تصحیح اثر معروف خود از آن استفاده نکرده است. دست‌نویسی است با ویژگی‌های خاص گروه هندی که به دست هیربدی هیربدزاده از پارسیان هند به نام داراب پسر رستم در 1102 ی/1732 م پدید آمده است. پزشک و مجموعه‌دار انگلیسی سمیوئل گایزه (Samuel Guise) سده 19م آن را از هند به لندن برد. در حراج سال 1812 م به فروش رفت و تا سال 1998 م/ 1377 خ میان مجموعه‌داران مختلف دست به دست شد و از دسترس پژوهش‌گران دور بود تا این که در این سال کتابخانه ملی ملک آن را خرید. مقاله پیش‌رو با هدف شناخت و معرفی اهمیت این دست‌نویس و نیز توضیح و تحلیل ساختار وندیداد ساده فراهم آمده است.

این مقاله به معرفی نسخه خطی وندیداد محفوظ در کتابخانه آستان‌ قدس رضوی می‌پردازد. این نسخه که مجموعه‌ای است از وندیداد، ویسپرد، یسنا، ادعیه و نیرنگ‌ها، به جهت برگزاری مراسم یزشن و نیز آموزش‌ دستوران و موبدان نگارش یافته است. این نسخه در دوره زمانی به دست دو کاتب به خط اوستایی، به همراه پهلوی‌ و فارسی، کتابت شده است. بخش اصلی(قدیمی) را بهرام بن مرزبان بن فریدون بن‌ بهرام بن رستم بن بندار بن شهمردان بن دینیار، به دستور بهرام بن کیان بن سرخاب‌ بن رستم زمان در سال 1032 ق کتابت کرده است. این بخش دارای پرنوشت‌هایی(حواشی) است که عمدتا خبر درگذشت موبدان‌ و دستوران را داده است. در دوره صفویه شیوه جدیدی در کتابت بن‌نوشت‌ها معمول‌ شد. به این صورت که افزایه‌ای که کار همان یادگار نوشت را می‌کرد درست در وسط کتاب می‌آوردند. افزایه در این نسخه متنی نسبتا طولانی به پهلوی‌ و شعری بلند به فارسی است و آگاهی‌های مفیدی درباره کتاب به خواننده می‌دهد. بخش نونویس با بخش قدیمی از نظر جنس کاغذ، نوع خط، شیوه نگارش کاتب و نیز شخصی که فرمان کتابت را داده کاملا متفاوت است. این‌ بخش را بامث بن نوشیروان به دستور یکی از موبدان کرمان، به نام خدابخش‌ بن کیخسرو بن مهربان،که کتاب را به جهت وقف بر والدینش خریداری‌ کرده، کتابت کرده است. تاریخ کتابت این بخش به درستی روشن نیست و از قراین پیداست که مربوط به دوره قاجاریه است. این قسمت نیز دارای آغاز نوشت و پایان نوشت (بن‌نوشت) و نیز افزایه‌ای است که در پایان قسمت اول نونویسی شده و در شروع قسمت‌ قدیمی‌آمده است.

در اين جستار از طريق مقايسه عناصر ساختاري اسطوره مزدايي آفرينش با داستان ضحاک از شاهنامه، به اثبات اين فرضيه پرداخته شده است که داستان ضحاک در حقيقت الگوبرداري مجددي از اسطوره آفرينش است. در راستاي اين هدف، نخست خلاصه‌اي از اسطوره آفرينش در قالب تقسيم‌بندي سه‌گانه‌اي روايت و پس از آن با تقسيم داستان ضحاک به سه پاره مشخص، اين نتيجه مطرح شده است که برش‌هاي سه گانه داستان ضحاک بر سه دوره سه هزارساله مورد بحث قابل تطبيق است و زروان، اهريمن، اورمزد و کنش‌هاي آنها به ترتيب در قالب شخصيت‌ها و کردارهاي داستاني جمشيد، ضحاک و فريدون بازآفريني شده‌اند.