بخش عمدهای از تحقیقات ادبی درباره مثنوی لیلی و مجنون نظامی، به شرح ابیات و معنی لغات ـ چه شرح کامل و چه گزیده ـ اختصاص دارد. در این مقاله ابتدا به معرفی و نقد ساختاری و محتوایی شرحها پرداخته شده و سپس ریشههای اختلاف نظر شارحان، در سه حوزه زیر، با ذکر مثالهایی از ابیات لیلی و مجنون، تبیین و تحلیل شده است: الف) واژگان؛ گاه اختلاف نظر شارحان در معانی حقیقی و استعاری واژهها و یا حقیقی یا استعاری بودن واژگان، سبب اختلاف معانی ابیات شده است. ب) عبارت؛ گاه اختلاف نظر در معانی حقیقی یا کنایی عبارت و یا معانی گوناگون کنایی موجب اختلاف معنای ابیات شده است. ج) کل بیت؛ گاهی نیز اختلاف نسخهها، تعقید معنوی، استعداد تأویل پذیری ابیات و چگونگی خواندن بیت، سبب بروز معانی گوناگون گردیده است.
جای افسوس است که ما از حیات مرحوم میرزاآقاخان کرمانی و تشبئات و عملیات سیاسی او چیز زیادی در دست نداریم جز آنچه چندین مولف از روی یکدیگر با فرق های جزئی استنساخ کرده و هیچ چیز تازه ای تتبع ننموده اند. بنابراین بهتر آن می دانیم که بجای اینکه در این تذکر سی ساله دوباره به نقل همان عبارات اکتفا کنیم به تشریح و تدقیق نظریات و افکار سیاسی و اجتماعی او داخل شده و بسیاری از مسایل را که در حق او تاریک است روشن نماییم. میرزا آقاخان از حیث سرنوشت نویسندگی خیلی شبیه به خیام است که آثارش بواسطه بغض و نفرت مخالفین متروک و بدون مطالعه آنها با تیر اتهامات به جهل و نادانی منسوب شده است. ولی همانطور که اینک پس از شش هفت قرن خیام میرود جای خود را در ادبیات و فلسفه مشرق و مغرب باز کند میرزاآقاخان هم روز به روز مشهورتذ می شود و یکی بعد از دیگری آثار و تالیفاتش به طبع میرسد و کم کم همان طبقات منوره که با او مخالف بودند مجبورند در اطراف او قلمفرسایی کنند...
مولف در این کتاب اشعار نظیری و عرفی را با هم مقایسه کرده است و برای نشان دادن این که دو شاعر هم زمان و هم سبک در حالی که شباهتهای فراوانی با هم دارند چقدر می توانند با یکدیگر تفاوت داشته باشند و این مقایسه که بین دو شاعر سبک هندی به وجود می آید، جذاب و شیرین به نظر می رسد. نویسنده در ضمن مقایسه، به بررسی و نقد شعر هر دو شاعر هم پرداخته است .
بخش عمده تحقيقات ادبي درباره اسکندرنامه نظامي، به شرح ابيات و معني لغات و اصطلاحات اين منظومه اختصاص دارد. در اين مقاله ابتدا به معرفي شرحهاي اسکندرنامه نظامي و نقد شکلي و محتوايي آنها پرداخته شده و سپس ريشههاي اختلاف نظر شارحان در سه حوزه زير، با ذکر مثالهايي از آن منظومه، تبيين و تحليل شده است: الف) واژگان؛ گاه اختلاف نظر شارحان در معاني حقيقي واژهها، معاني استعاري واژهها و يا حقيقي يا استعاريبودن واژگان، سبب اختلاف معاني ابيات شده است. ب) عبارت؛ گاه اختلاف نظر در معاني حقيقي يا کنايي عبارت و يا معاني مختلف کنايي موجب اختلاف معناي ابيات شده است. ج) کل بيت؛ گاهي نيز تعقيد لفظي و معنوي، استعداد تاويلپذيري ابيات و نحوه خواندن بيت، سبب بروز معاني مختلف گرديده است. همچنين در پارهاي موارد، اختلاف در چگونگي تصحيح نيز، موجب تفاوت ابيات و به تبع آن تفاوت در معاني آنها شده است.
مخزن الاسرار، نخستين اثر از پنج گنج نظامي گنجوي است که بسياري از محققان به سبب ابهام و پيچيدگيهاي فراوان معنايي، به شرح و توضيح ابيات آن همت گماردهاند. در اين مقاله به نقد و تحليل محتواي شروح مخزنالاسرار پرداخته شده است. آشنايي با ابيات مشکل و پيچيده اين مثنوي و گردآوري و ارزيابي معاني مختلف شارحان، يادآوري و اصلاح اشتباهات در توضيح برخي ابيات، برگزيدن معني صحيح تر ابيات و هم چنين شناخت منشا اختلاف نظر شارحان در شرح مخزنالاسرار، از اهداف نگارش اين مقاله بوده است.