ساخت فعل ماضی گذرا در دوره میانه را ساخت کنایی (ارگاتیو) مینامند که سابقه آن به دوره باستان میرسد. به عقیده بسیاری از محققان این ساخت به فارسی نو رسمی نرسیده است؛ ولی نمونههایی از آن هنوز در گویشها و زبانهای ایرانی مانند پشتو، کردی و تالشی دیده میشود. دو سوال مهم درباره تحول این ساخت از دوره میانه به دوره نو وجود دارد. اول اینکه چطور ساخت ماضی گذاری دوره میانه که ساختی کنایی بود به ساخت ماضی ساده در فارسی نو تبدیل شد؟ دوم اینکه آیا نشانهای از کاربرد ساخت کنایی در فارسی نو وجود دارد؟ این مقاله کوششی است برای پاسخ به این دو سوال مهم. در پاسخ سوال اول، ابتدا نظر ایرانشناسان برجسته در این زمینه نقل و بررسی میشود و سپس پاسخ نگارنده ارائه میگردد. در پاسخ سوال دوم نیز نشان خواهیم داد که گونههایی از ساخت کنایی در برخی متون کهن فارسی نو که عموماً در دوره تکوین زبان فارسی به نگارش درآمدهاند دیده میشود.
در این دفتر واژههایی که به عنوان واژه پهلوی در واژهنامههای فارسی به فارسی لغت فرس اسدی طوسی، صحاح الفرس، واژهنامه معیار جمالی، فرهنگ حسین وفایی، تحفة الاحباب، فرهنگ جهانگیری، مجمع الفرس و برهان قاطع یاد گردیده، گردآوری و به ترتیب الفبایی آورده شده است و در پایان آگاهیهایی که در باره زبان پهلوی در برخی از این واژهنامهها آمده به صورت پیوستی با عنوان «آگاهیهای پراکنده درباره زبان پهلوی» افزوده شده است.
کتاب فارسی میانه که امروز با نام «شایست نه شایست» معروف شده، در اصل و چنانکه در دستنویسهای موجود از آن دیده شده، دارای این نام نیست. این کتاب بیشتر درباره گناهان و کیفرهای همارز آنها، نساوریمن (مردار و ناپاکی)، روش برداشتن مردگان از زمین و دستورهای ویژه در اینباره، پایههای گناه، سگدید و مراسم آن، انواع سگها و پرندگانی که از آنها در این آیین میتوان استفاده کرد و .... است. در این کتاب واژگان این متن پهلوی به ترتیب آوانویسی خط پهلوی آورده شده است. در مقابل هر واژه پس از یادکردن صورتهای کهن آن و توضیحات لازم، جای واژه در متن کتاب مشخص شده است.
متون فارسی ـ عبری، متونی هستند که زبان آنها فارسی (به عبارت دقیقتر گونههایی از فارسی) است و به خط عبری نوشته شدهاند. در این متون نکات زبانی بسیاری وجود دارد که در متون فارسی دیگر یا دیده نمیشود یا بسیار به ندرت به کار رفته است. در میان متون دینی فارسی ـ عبری، یعنی ترجمههای بخشهای مختلف عهد عتیق، ترجمههایی که از اسفار خمسه موجودند اهمیت خاصی دارند. نسخههایی از ترجمههای اسفار خمسه در کتابخانههای ملی پاریس و واتیکان و موزه بریتانیا نگهداری میشود.
در ویژهنامه فرهنگنویسی، بخش پژوهشهای لغوی مقالهای با عنوان «جهش» واژهای ناشناخته در شاهنامه: پیشنهادی برای تصحیح دو بیت، نوشته ابوالفضل خطیبی، به چاپ رسید. علاوه بر متونی که خطیبی لغت «جهش» را از آنها استخراج کرده و مورد بررسی قرار داده، در متون فارسی ـ یهودی نیز گونههای مختلفی از این لغت به کار رفته است که میتواند مؤید نظر وی باشد.