کتابخانه مجازی ادبیات

در دهه شصت در ايران، شصت و شش رمان منتشر شده است. از اين مجموعه، مضمون شانزده اثر از تأثيرپذيري مستقيم از انقلاب و جنگ حکايت مي‌کند؛ يعني مسائل اجتماعي، سياسي، فرهنگي، اقتصادي، وضعيت روشنفکران، گشايش‌ها و سختي‌هاي حاصل از انقلاب و آفت‌ها و ارزش‌هاي مربوط به جنگ مطرح شده‌اند. نويسندگان نوزده رمان، فضاي ايجاد شده بر اثر انقلاب را، مغتنم شمرده‌اند تا چيزهايي را بگويند که بيان آنها پيش از انقلاب آسان نبود از جمله: مخاطرات آزادي‌خواهي، منازعات برخاسته از تضادهاي طبقاتي، بيماري اقتصادي، جهل و محروميت‌ها، حق کشي‌ها، قتل و حبس و ايذاي آزادي‌خواهان و مسائلي از اين قبيل. اين‌ها را رمان‌هاي تأثيرپذير از انقلاب تلقي مي‌کنيم. سي و يک رمان ديگر، نه مضمون انقلابي دارند و نه اغتنام فضاي انقلاب در آنها مشهود است. به عبارت ديگر محرک‌هاي خاص انقلابي در آنها مشهود نيست؛ يعني چيزهايي گفته‌اند که در اکثر حکومت‌ها توان گفت. مضمون اکثر اين‌ها، مسائل اجتماعي و گاهي عواطف لطيف است. اين‌ها را رمان‌هاي تأثيرناپذير از انقلاب قلمداد مي‌کنيم. در اين جستار، نام رمان‌ها، مضمون و نويسندگان آنها را ذکر مي‌کنيم.

در بسياري از آثار روايي، دو نيروي زور و نيرنگ عامل پيش برنده داستان هستند. بررسي و مقايسه قصه‌هاي عاميانه‌اي که درگيري نيروهاي خير و شر در آنها بر سر رسيدن به معشوق است، نشان مي‌دهد در اين آثار، معشوق هرچند در ظاهر به نفع قهرمان عمل مي‌کند، در زيرساخت روايت با زيرکي و تزوير، درگيري نيروهاي متضاد را به سود خويش هدايت مي‌کند. در چنين قصه‌هايي، شخصيت مرکزي داستان شاهزاده شجاع و ديو بدطينت نيست؛ بلکه معشوقي است که در پي ازدواج با شايسته‌ترين قهرمان داستان و صاحب فرزند شدن از او است. معشوق در اين راه، با وجود ناتواني جسمي ظاهري، از جلوه‌هاي گوناگون نيرنگ همچون پنهان کاري، افسونگري‌هاي زنانه و عوامل جادويي بهره مي‌برد و حتي گاهي با به خدمت گرفتن ضدقهرمان‌هاي داستان، سير رخدادها را به سوي پايان دلخواه خويش هدايت مي‌کند. اين مقاله با بهره‌گيري از ديدگاه‌هاي صاحب نظران در خصوص اين ساختار بنيادين، چهل افسانه عاميانه فارسي را بررسي و مقايسه کرده است. نويسنده با ارايه شواهد مختلف، چنين زيرساخت مشترکي را بيانگر دغدغه‌هاي ذهني زنان در دوران پدرسالاري دانسته است. زنان در جايگاه راوي يا شنونده اين قصه‌ها، آرزوهاي دست نايافتني و روياهاي شيريني را که در زندگي واقعي معمولا از آن محروم بوده‌اند، در سرگذشت قهرمان زن داستان در جهان خيالي قصه متجلي کرده‌اند. با توجه به اين ويژگي در رمانس‌ها و داستان‌هاي کهن، احتمالا خاستگاه اين قصه‌ها در ساختارهاي روايي کهني است که مي‌توان پيشينه آنها را تا اساطير مربوط به دوران مادرتباري دنبال کرد.

رمان نویسی در ادبیات فارسی گونه ادبی جدیدی بود که مقارن با مشروطه رواج یافت. این نوع ادبی در ایران همزمان با ورود به دوره نوین اجتماعی شکل گرفت و واقع‌گرایی و توجه به مسائل اجتماعی یکی از اصلی‌ترین مضامین آن گردید. رمان واقع‌گرا در ایران به دلیل اهمیت و کارکرد خاص خود، همواره در تعامل با نهادهای اجتماعی بوده است و نویسندگان، عموماً "بیان واقعیت‌های اجتماعی را برای خود نوعی رسالت می‌دانسته‌اند. یکی از مضامین اجتماعی که در رمان‌های فارسی طرح شده، مضمون خانواده و توجه به این نهاد اجتماعی است. مفهوم خانواده در اکثر رمان‌های ایرانی نقش کلیدی دارد و همواره نقش اصلی داستان در درون خانواده معرفی می‌شود. از سویی پرداختن به نقش‌هایی که انسان‌ها در خانواده به خود می‌گیرند، تصویرگر واقعیت‌های موجود جامعه است. مسأله اصلی این پژوهش، چگونگی بازآفرینی مناسبات خانوادگی در رمان فارسی از ابتدا تا دهه پنجاه است که در قالب جریان‌های کلی ادبیات داستانی واقع‌گرا، به بررسی و تحلیل تصویری که از این نهاد اجتماعی در ادبیات بازتولید شده است، می‌پردازیم. به مناسبت شرایط سیاسی و اجتماعی حاکم بر هر دوره، چگونگی توجه به این مسأله متفاوت است و دغدغه نویسندگان در بازتاب مسائل خانواده با اوضاع اجتماعی زمانهمناسبت تام دارد. در بسیاری موارد، نویسندگان در قالب روابط محدود خانوادگی، سیمای نامحدود اجتماع را تصویر می‌کنند و از مناسبات میان اعضای خانواده به عنوان نمونه‌ای برای طرح مسائل کلان اجتماعی استفاده می‌کنند. به گونه‌ای که با پرداختن به جزئیات روابط افراد نزدیک به هم، الگویی از مناسبات کلان اجتماعی را بازتاب می‌دهند.

رمان اجتماعی، عرصه‌ای مناسب برای بازنمایی و بازآفرینی واقعیت اجتماعی در آیینه ادبیات است. چالش میان سنت و مدرنیته از مضامینی است که از دوره مشروطه در ادبیات فارسی بازتاب یافته و در هر دوره به شکلی متناسب با تحولات اجتماعی آن دوره بازنمایی شده است. پس از انقلاب اسلامی، رمان اجتماعی رشد کمی و کیفی قابل توجهی پیدا کرد و کمتر رمانی در این دوره وجود دارد که مضامین اجتماعی در آن طرح نشده باشد. مسئله اصلی این پژوهش، بررسی تقابل مفاهیم سنت و مدنیسم در رمان‌های اجتماعی پساز انقلاب اسلامی است. هدف از پژوهش، بررسی و مقایسه تطبیقی رویکرد نویسندگان به این موضوع، در دهه شصت، هفتاد و هشتاد شمسی است. این پژوهش به روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای انجام شده است. نتیجه پژوهش به روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌‌ای انجام شده است. نتیجه پژوهش نشان می‌دهد که در رمان‌های دهه شصت این تقابل به شکلی آشکار و بارز، به ویژه در اعتراض به صنعتی‌شدن، مظاهر مادی مدرنیته و از دست رفتن سنت‌ها دیده می‌شود، اما در دهه هفتاد و هشتاد، این تجربه درونی شده و به شکل تردید، سرگردانی و گاه سنت‌گرایی بروز یافته است. در عین حال، پذیرش تحولاتی که در دهه شصت، یک چالش محوب می‌شد، در دهه هفتاد و هشتاد، نشان‌دهنده حرکت روبه رشد مدرنیته به خصوص در جامعه شهری و طبقه تحصیل کرده است.