متون فارسی ـ عبری متونی هستند که زبان آنها فارسی است، ولی به خط عبری به نگارش درآمدهاند. این متون در جوامع عبرانی ساکن ایران قدیم تألیف شدهاند. سابقه تألیف این متون به قرن سوم هجری و پیش از آغاز تألیف متون فارسی به خط عربی بازمیگردد. به این دلیل و دلایل دیگر مانند دوری جوامع عبرانی از جوامع مسلمان، زبان متون فارسی ـ عبری کهنتر از متون فارسی دیگر است و بسیاری از ویژگیهای آوایی، صرفی و نحوی دوره میانه را در خود حفظ کرده است. یکی از ویژگیهای دستوری مهمی که در متون فارسی ـ عبری حفظ شده است، کاربرد خاص حروف اضافه مانند ō و pa(d) به شیوه فارسی میانه است. برخی حروف اضافه مانند ’b’z نیز در متون فارسی ـ عبری معنایی جدید یافته است. برخی حروف اضافه نیز مانند ’zmr تنها در متون فارسی ـ عبری یافت میشود. ازآنجاکه این حروف اضافه در فارسی نو رسمی وجود ندارند و در دوره اسلامی تنها در متون فارسی ـ عبری یافت میشوند، بررسی آنها میتواند سیر تحول این حروف را از دوره میانه تا دوره نو آشکار سازد. در این مقاله خواهیم دید که حروف اضافه فارسی ـ عبری که از دوره میانه باقی ماندهاند، چگونه تحت تأثیر حروف اضافه فارسی نو رسمی قرار میگیرند و به تدریج حروف اضافه فارسی نو جایگزین حروف اضافه فارسی میانه و فارسی ـ عبری میشوند.
در این دفتر واژههایی که به عنوان واژه پهلوی در واژهنامههای فارسی به فارسی لغت فرس اسدی طوسی، صحاح الفرس، واژهنامه معیار جمالی، فرهنگ حسین وفایی، تحفة الاحباب، فرهنگ جهانگیری، مجمع الفرس و برهان قاطع یاد گردیده، گردآوری و به ترتیب الفبایی آورده شده است و در پایان آگاهیهایی که در باره زبان پهلوی در برخی از این واژهنامهها آمده به صورت پیوستی با عنوان «آگاهیهای پراکنده درباره زبان پهلوی» افزوده شده است.
کتاب فارسی میانه که امروز با نام «شایست نه شایست» معروف شده، در اصل و چنانکه در دستنویسهای موجود از آن دیده شده، دارای این نام نیست. این کتاب بیشتر درباره گناهان و کیفرهای همارز آنها، نساوریمن (مردار و ناپاکی)، روش برداشتن مردگان از زمین و دستورهای ویژه در اینباره، پایههای گناه، سگدید و مراسم آن، انواع سگها و پرندگانی که از آنها در این آیین میتوان استفاده کرد و .... است. در این کتاب واژگان این متن پهلوی به ترتیب آوانویسی خط پهلوی آورده شده است. در مقابل هر واژه پس از یادکردن صورتهای کهن آن و توضیحات لازم، جای واژه در متن کتاب مشخص شده است.
متون فارسی ـ عبری، متونی هستند که زبان آنها فارسی (به عبارت دقیقتر گونههایی از فارسی) است و به خط عبری نوشته شدهاند. در این متون نکات زبانی بسیاری وجود دارد که در متون فارسی دیگر یا دیده نمیشود یا بسیار به ندرت به کار رفته است. در میان متون دینی فارسی ـ عبری، یعنی ترجمههای بخشهای مختلف عهد عتیق، ترجمههایی که از اسفار خمسه موجودند اهمیت خاصی دارند. نسخههایی از ترجمههای اسفار خمسه در کتابخانههای ملی پاریس و واتیکان و موزه بریتانیا نگهداری میشود.
در ویژهنامه فرهنگنویسی، بخش پژوهشهای لغوی مقالهای با عنوان «جهش» واژهای ناشناخته در شاهنامه: پیشنهادی برای تصحیح دو بیت، نوشته ابوالفضل خطیبی، به چاپ رسید. علاوه بر متونی که خطیبی لغت «جهش» را از آنها استخراج کرده و مورد بررسی قرار داده، در متون فارسی ـ یهودی نیز گونههای مختلفی از این لغت به کار رفته است که میتواند مؤید نظر وی باشد.