سخنسرای گنجه نه تنها در حوزه ترکیبسازی، تصویرگری، مضمونآفرینی و سرودن داستانهای بزمی و عاشقانه سرمشق گویندگان زبان فارسی است، بلکه در ذکر بعضی از موضوعات دیگر از جمله واقعه معراج پیامبر اکرم، صلی الله علیه و آله و سلم، نیز گوی سبقت از دیگران ربوده و سلسله جنبان و پیشوای سخنوران دیگر محسوب میشود، تا آنجا که اغلب شاعران پس از او نیز به تقلید از وی این موضوع را در شعر خویش منعکس کردهاند. این چابک سوار عرصه شعر فارسی در خلال منظومههای پنجگانه خویش اشعاری بسیار دلنشین، هنرمندانه و توام با خلاقیت در مورد این سفر آسمانی پیامبر، صلی الله علیه و آله و سلم، سروده است. در این نوشتار سعی میشود تا با بررسی و تحلیل موضوعی این معراج نامهها مهمترین مسائل مطرح شده در مورد این معجزه شگفت انگیز پیامبر اکرم، صلی الله علیه و آله و سلم، از دیدگاه نظامی گنجوی بیان شود.
مانی داستان زندگی خود را به شاگردانش آموزش میداده است. آنان سخنان وی را نوشتهاند. سپس مانیگرایی که شوربختانه تاریخ نامش را فراموش کرده و با آوردن پارههای نوشتههای آنان زندگینامهای کامل از مانی فراهم آورده است که این کتاب بخش بازمانده آن است. کورنلیارومر و لودویک گئینون آن را از یونانی به آلمانی برگردان کرده و در سال 1988 چاپ پژوهشگرانه آن را بیرون دادهاند. کتاب کنونی که از سوی آنان در سال 1993 به چاپ رسیده دربرگیرنده رندگینامه مانی، پیش سخن دلچسب کورنلیارومر و گفتاری از ژوزف زودبراک دین شناس بزرگ اروپاست. این کتاب هرآینه در شمار پرارزشترین و معتبرترین سندهای مانیگرایان است. جای شگفتی نیست اگر "همایش جهانی مانی شناسی" ویژه آن برگزار گردیده است
سلطانحسين تابنده گنابادی (1293- 1371 شمسی) در میانسالی با لقب رضا علیشاه به ارشاد و دستگيری طالبين تصوف مفتخر گرديد و پيشوايی طریقه نعمت اللهی سلطانعليشاهی را بر عهده گرفت. در موضوعات مذهبی، اخلاقی و تاريخی تالیفاتی از وی برجای مانده است که رساله رفع شبهات یکی از این آثار است. موضوع و معنی بدعت، نیابت خاصه و عامه، پیدایش تصوف و منشاء آن، جبر و تفویض، نظریه عرفا درباره معاد، معراج و کیفیت آن، رویه عملی سلسله نعمت اللهیه، درباره سماع ، غنا و ... برخی از موضوعاتی هستند که در این کتاب مورد توجه قرار گرفته اند. چاپ سوم این کتاب در سال 1359 در دسترس علاقمندان قرار گرفت.
متون کهن، به ویژه متون پیش از حمله مغول، همچون گنجینههایی از واژهها و اصطلاحات، پشتوانهای استوار برای زبان فارسی امروز به شمار میآیند. گونهکهن بسیاری از واژهها را میتوان در این متن بازجست. بسیاری از واژهها، که امروز نشان آنها را تنها میتوان در فرهنگهای لغت جست، در متنهای قدیمی یافت میشوند. حتی گاهی میتوان واژههایی در این کتابها پیدا کرد که در فرهنگهای موجود اثری از آنها نیست. در این میان، جایگاه متنهای کهن علمی، از آن روی که سرشار از اصطلاحات علمیاند، در روزگاری که نقش زبان فارسی به عنوان زبان علمی در هجوم واژههای دانشهای گوناگون رو به ضعف مینهد، در خور توجه است. درست است که بسیاری از مفاهیم دانشهای قدیم امروز نادرست و خرافی به شمار آمده و منسوخ شده است، اما میتوان از واژههای علمی کهن به عنوان قالب و ظرفی برای مفاهیم علمی روز استفاده کرد.
كتاب تاريخي ـ ادبي «تاج المآثر» يكي از كهنترين منابع تاريخ غوريان است كه مولف آن خود در دستگاه حكومت غوريان هند ميزيسته است. تاج المآثر، كه در سال 602 هجري قمري به رشته تحرير درآمده، افزون بر اهميت تاريخي از اهميت ادبي بسياري نيز برخوردار است. اين كتاب با بهرهگيريهاي فراوان از صنايع ادبي و استشهادهاي بسيار به اشعار تازي و پارسي از كتابهاي پيشرو نثر فني فارسي به شمار ميرود و به نوبه خود در آثار پس از خود تاثير قابل توجهي داشته است. متاسفانه با وجود ويژگيهاي منحصر به فرد اين كتاب تاريخي ـ ادبي كهن، تاج المآثر تاكنون در ايران به چاپ نرسيده و تحقيق مستقلي نيز درباره اين كتاب و نويسنده آن انجام نشده است. كوشش نويسندگان در اين مقاله بر آن بوده است تا ضمن اينكه با ديدي تحليلي و انتقادي ويژگيهاي اين كتاب را مورد بررسي قرار ميدهند، طرحي از زندگينامه مولف را نيز ـ كه در منابع به صورت ناقص و مغشوش ارايه شده است ـ به دست دهند و به سوالاتي در زمينه برخي جنبههاي ناشناخته زندگي او چونان مذهب و تصوف وي پاسخ دهند.