کتابخانه مجازی ادبیات

تذکرةالاولیاء کتابی عرفانی است به نثر ساده و در قسمت‌هایی مسجع، که در شرح احوال بزرگان اولیاء و مشایخ صوفیه توسط فریدالدین عطار نیشابوری به فارسی نوشته شده‌است. تذکرةالاولیاء کتابی درباره زندگی، حالات، اندیشه‌ها و سخنان عارفان و مشایخِ تصوف است، و به ذکر مکارم اخلاق، مواعظ و سخنان حکمت‌آمیز صوفیان بزرگ می پردازد.این کتاب مشتمل است بر مقدمه و ۷۲ باب که هر باب به زندگی یک صوفی پرداخته است و در ابتدای هر باب سخنانی مسجع در تمجید و ثنای صوفی بیان شده و سپس سخنان و داستان ها درباره صوفی آورده شده است.نخستین باب به حالات و سخنان جعفر صادق اختصاص یافته‌است، و باب هفتاد و دوم به حسین بن منصور حلاج .

شرح اصطلاحات تصوف، اثر سید صادق گوهرین، در 8 جلد و به زبان فارسی است.نویسنده، مقدمه بسیار مفصلی بر جلد اول کتاب نوشته که در آن درباره تاریخ تصوف و ارتباط آن با اسلام و به‌خصوص شیعه و همچنین فرقه‌های متصوفه و... توضیح می‌دهد. وی انگیزه اولیه نگارش این اثر را تشویق استادش بدیع‌الزمان فروزانفر و دیدن خوابی می‌داند که در آن پیامبر خدا به وی توصیه به این امر کرده است. او درباره طرز تدوین و تنظیم کتاب می‌نویسد: در جمع‌آوری اصطلاحات صوفیان، از قدیم‌ترین آثار موجود این طایفه تا قرن هفتم هجری که زمان زندگانی مولانا و آثار گران‌بهای او از جمله مثنوی معنوی اوست، بسنده کردم و در این جمع‌آوری سعی کردم که پیوسته از پرارزش‌ترین متونی که مورد قبول مشایخ این مسلک است استفاده شود. در شرح اصطلاحات، از کتاب‌های پس از قرن هفتم و همچنین از تفاسیر قرآنی صوفیان و کتب تاریخی و تذکره‌های آنان نیز استفاده شده است. نویسنده ذیل هر اصطلاحی عین عبارتی را که پیشوایان صوفیه در آثارشان آورده‌اند، بدون کم‌وکاست نقل می‌کند. سپس برای درک بیشتر مفاهیم بسیاری از اصطلاحات، ذیل عنوان اقوال مشایخ، گفتار پیشوایان معروف این طایفه را می‌آورد. پس از آن، در حاصل کلام، به شرح و توضیح آنچه در نقل عبارات و کتاب‌ها و اقوال مشایخ آورده شده، می‌پردازد. او سرانجام ذیل عنوان «اما در مثنوی» می‌کوشد با نقل اشعار مثنوی آنچه را که مولانا در بیان هر اصطلاحی آورده است، نقل کند و شروحی بر آن بنویسد.

قصه‌های کرامت، بخشی از میراث فرهنگی است که می‌تواند دستمایه پژوهش‌های گوناگون جامعه‌شناسی، روان‌شناختی، ادبی، تربیتی، تاریخی و مانند آنها قرار بگیرد. تاکنون کوششی جدی در زمینه طبقه‌بندی این قصه‌ها انجام نشده است. این تحقیق بر آن است که طرحی نسبتا جامع و دقیق برای این منظور تهیه کند. در یک طبقه‌بندی کلان می‌توان کرامت‌ها را به سه طبقه بزرگ اخبار از غیب، اشراف بر ضمایر و تصرف در طبیعت تقسیم کرد. هر کدام از این طبقه‌بندی‌های بزرگ نیز به تیپ‌های اصلی و فرعی کوچکتری تقسیم می‌شوند و برای هر کدام از آنها شماره‌ای در نظر گرفته می‌شود، به طوری که هر کرامتی دقیقا در جای مشخصی قرار بگیرد و به سهولت در دسترس محققان باشد. در این مقاله صرفا به قصه‌های مربوط به «اخبار از غیب» می‌پردازیم و می‌کوشیم طرح کاملی برای این قبیل قصه‌ها ارائه کنیم. پس از بررسی متون عرفانی پیش از قرن هفتم، با استقصای تام، بیست و پنج تیپ اصلی و هفت تیپ فرعی به دست آمد. این بیست و پنج تیپ، بخش نخست یک مجموعه سیصد تیپی را تشکیل می‌دهند. داده‌های این تحقیق، ازسیزده متن مهم عرفانی تا پایان قرن ششم، فراهم آمده‌اند.

«عمل»، در كنار اعتقاد قلبي و اقرار زباني، يكي از سه پايه دين‌ورزي را تشكيل مي‌دهد و در واقع بدون آن همه سلوك ديني و معنوي انسان مختل مي‌شود. مولانا از جمله عارفاني انديشمند است كه در سرتاسر كتاب ارجمند خود، مثنوي معنوي، توجهي فراوان به مسئله «عمل» كرده است. سخنان او در اين‌باره آن‌قدر گسترده و ژرف است كه طرح همه آنها در حوصله يك مقاله مختصر نمي‌گنجد و از آنجا كه بخشي عظيم از سخنان مولانا در اين مورد، به پاداش عمل اختصاص دارد و او از زواياي مختلف اين مسئله را بررسي كرده است، در مقاله حاضر مسئله «رابطه عمل و پاداش آن» را در مركز توجه خود قرار داده و كوشيده‌ايم سخنان او در اين زمينه را گردآوري، دسته‌بندي و تحليل كنيم. بطور كلي مي‌توان گفت كه مولانا در مورد رابطه عمل و پاداش آن، مسائل زير را مطرح كرده است: فناناپذيري اعمال، بي‌پاسخ نماندن اعمال، يگانگي پاداش و عمل، پيوند رنج‌ها و قبض‌هاي روحي با كارهاي ناپسند، تجسم اعمال، حبط اعمال، كافي نبودن عمل براي دستيابي به حقيقت (ترك عمل)، گسترش مهارناپذير آثار عمل و بالآخره عمل بلاعوض. پيش‌گفتار مقاله هم به بحثي آسيب‌شناسنانه در مورد نگاه جامعه ايراني به مسئله عمل و پاداش اختصاص يافته و سه آسيب اساسي در اين زمينه را معرفي كرده است: جداسازي عمل از پاداش آن، اعتقاد به ملازمت ايمان و بدبختي در دنيا و بالآخره بي‌توجهي به فرهنگ كسب و كار.