صائب تبريزي شاعر توانمند و اديب هنرمندي است که در روزگار خود در هند، ايران و آسياي ميانه شهرت بسزايي يافته بود، و اين عظمت و افتخار آنگاه براي وي حاصل شده است که در شيوه شاعري طرزي نو و در محتواي سخنش به ايراد نکتههاي دقيق اخلاقي، حکمي، اجتماعي و عرفاني پرداخته است که به اشعار، شکوه و جلال خاصي بخشيده است. سبک شعري صائب به شيوه شاعران عهد صفوي، پر از مضمونهاي دقيق و انديشههاي باريک و خيالهاي ديرياب، به ويژه تمثيلات يا معادلههايي است که مخصوصاً در غزليات به بهترين وجه آمده است. اغلب در بررسي غزليات صائب، تنها به مضامين باريک ادبي و کلام تخيلي و دور از ذهن او توجه کردهاند. اما به مضامين والاي عرفاني و صوفيانه صائب نپرداختهاند. هيچگاه صائب به عنوان شاعر عارف و پايبند به آرا و انديشههاي صوفيانه در عهد صفويه مورد نظر نبوده است. نگارنده در صدد است به اين موضوع بپردازد که شعر صائب علاوه بر جنبههاي ادبي، اجتماعي، حکمي و اخلاقي، داراي مضامين بلند عرفاني است و به حق ميتوان گفت صائب شاعر بيمدعايي بوده است که غزلياتش تبلوري از افکار و انديشههاي صوفيانه است.
فصوص الحکم، تألیفِ شیخ اکبر، محی الدین ابن عربی (م560 ه . ق) مهم ترین کتاب در عرفان نظری است. بر این کتاب، شرح های مختلفی نوشته شده که مشهورترین آنها از آنِ علّامه داود قیصری (متوفای 751 ه . ق) است. شرح قیصری از همان آغاز تألیف، مورد قبول اهل عرفان و نظر افتاد و محور بحث و تدریس قرار گرفت. اثر حاضر، همان «شرح فصوص الحکمِ» قیصری است که آیة اللَّه حسن زاده آملی، استاد مسلّم عرفان و فلسفه در روزگار معاصر، آن را تحقیق کرده و تعلیقه های سودمندی بر آن نوشته است.
خلاصة المناقب، در مناقب میرسید علی همدانی، مهمترین اثر بدخشی است و یک سال پس از درگذشت شیخ خود، آن را در ختلان تألیف کرده است. این کتاب قدیمترین و پر اهمیتترین منبع اطلاعات درباره میرسیدعلی به شمار میرود؛ چه، مؤلف خود مدت درازی ملازم او بوده، و حکایتها و اقوالی را که آورده، خود از زبان سید شنیده است. برخی از مهمترین مفاهیم عرفانی واصطلاحات صوفیان با استفاده از آیات و احادیث در این کتاب شرح و توضیح داده شده است
حوزه معنایی ابیات عربی در زبان فارسی بسیار گسترده است؛ زیرا هر شاعر یا نویسندهای به تناسب موضوعی که درباره آن سخن گفته، از این ابیات به عنوان شاهد و مثال بهره جسته است که مهمترین مضامین آنها به این قرار است: مسائل اجتماعی، عقاید عرفانی، غنایی و موضوعات اخلاقی. در این کتاب ابیات عربی در متون کهن ادب فارسی تا قرن هفتم آورده شده که شامل این موارد میشود: استخراج، ترجمه، اعرابگذاری، ارجاع منابع فارسی و عربی، ذکر نام بسیاری از شاعران عرب و برخی توضیحات لازم.
اتحاد و همدلي به معناي بشردوستي و گسترش پيوندهاي عميق انساني، از جمله مباحثي است که گستره زبان و ادب فارسي را به خود اختصاص داده و در اشعار بسياري از شعراي نامدار، در نهايت انسجام و شيوايي، بيان گرديده است. صائب از جمله شاعراني است که با توجه به اهميت انسان، ارزش و کرامت او، به بررسي يکي از بزرگترين نيازهاي وي، يعني اتحاد و همبستگي ميپردازد و به اين امر واقف ميکند که آرامش حقيقي از آن کسي است که نواي احسان و ياري به همنوع را سر دهد و به مهر و دوستي بينديشد. شاعر براي دستيابي به اين هدف، همگان را به پاسداشت ارزشها و رفتارهاي اخلاقي همچون: عشق و نوع دوستي، صبر و بردباري، گرايش به فطرت انساني، تعقل و دورانديشي، خوشخلقي، همدلي و همزباني، احسان و بخشندگي، خدمت به همنوع و گفتگوي منطقي و پرهيز از صفات ناپسند انساني چون: حرص و خودخواهي، کبر و نخوت، ستم و بيعدالتي، تنگ خلقي، عيبجويي، تجملگرايي و سخنان زشت و ناروا فرا ميخواند. وي به همه اديان و مذاهب با ديده احترام مينگرد و آنان را به تساهل و پرهيز از هرگونه خودخواهي، ظاهربيني، دوبيني و کجانديشي دعوت ميکند و آن را عاملي براي اتحاد و همبستگي جهاني بر ميشمارد، چراکه احترام به اديان و مذاهب، از يک سو، به بسياري از کشتارها و جنگهاي ديني و مذهبي پايان ميدهد و از سوي ديگر، زمينهساز دوستي و همياري در پيشبرد هدفهاي انسان دوستانه خواهد بود.